نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 سازمان تحقیقات، آمزش و ترویج کشاورزی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی بلوچستان،سازمان تحقیقات،آموزش و ترویج کشاورزی،تهران ،ایران

2 مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی فارس،سازمان تحقیقات،آموزش و ترویج کشاورزی،تهران ،ایران

3 پژوهشکده تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری،سازمان تحقیقات،آموزش و ترویج کشاورزی،تهران ،ایران

چکیده

 
سیستان‌وبلوچستان از مناطق خشک و کم‌آب جنوب شرق ایران است که از قدمت چندین هزارساله برخوردار می‌باشد. ساکنان این منطقه از دیرباز با روش‌های ساده، سیلاب‌ها را مهار و استفاده کرده‌اند. ازاین‌رو صاحب‌تجربه و دانش بومی ارزشمندی هستند. آنها در همه مناطق اعم از کوهپایه‌ها ، دامنه‌ها، عرض دره‌ها و دشت‌ها با ایجاد سامانه‌های ساده خاکی و سنگی، سیلاب را مهار و با ایجاد زمین کشاورزی و کشت سیلابی، به نخلستان و کشتزار تبدیل کرده‌اند. این سامانه ها متنوع بوده که برخی متروک و عمده آنها موجود و همزمان با بارندگی فعال می شوند. این مقاله با هدف شناخت نظام‌مند سامانه‌های فعال به بیان دو نمونه از آنها بنام‌ خوشاب[1] و دَربَند[2] پرداخته است. سامانه خوشاب در حاشیۀ رودخانه‌ها، دشت‌های دامنه‌ای و میان تپه‌ماهورها احداث و اجزاء مهم آن شامل: دیوارۀ سنگی  یا خاکی، نهرسیلاب‌رسان... و زمین کشاورزی است که همگی با دست و دانش بومی مردم  ساخته‌ و تا دو و نیم هکتار وسعت دارند. سامانه دربند خاص دره‌های کوهستانی  با هدف انباشت خاک و ایجاد نخلستان دیم بوده و شامل زمین نخلستان و بند سنگی است  که تا نیم هکتار وسعت دارند. این سامانه‌ها علاوه بر تأمین بخشی از معاش روستاییان و عشایر، نقش مهمی در کنترل سیلاب، نگهداشت رسوب، توسعۀ منابع آب و ماندگاری ساکنین ، خاصه عشایر مناطق کوهستانی بلوچستان، دارند. این نوشتار، بخشی از تحقیقی است  که با هدف شناسایی و ارزیابی روش‌های مختلف سنتی بهره‌برداری از سیلاب در بلوچستان با استفاده از روش‌های میدانی حاصل‌ شده است.



[1]. Khoushab


[2]. Darband

کلیدواژه‌ها

 
 
-  مهدی، کاوسی؛ سیده‌مائده، دلفاری. صادق (1390)، روش‌های سنتی استحصال آب باران در سیستان و بلوچستان، اولین همایش ملی سامانه‌های سطوح آبگیر باران.
-  بهبهانی، مصطفی. (1366، الف)، احداث خوشاب، موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع، تهران: وزارت جهاد کشاورزی.
-  مصطفی. (1366، ب)، احیای سنت مهار سیلاب و بکارگیری آن جهت تولید، موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع، تهران: وزارت جهاد کشاورزی.
-چرمزاده، مولود؛ فتوتی، هستی و خسروی پور، بهمن. (1388)، دانش بومی کشاورزی و روش‌های سنتی مدیریت منابع آبی در جهت مقابله با بحران خشکسالی، همایش ملی بحران آب در کشاورزی و منابع طبیعی.
-حسینی مرندی، حمید و خوبفکر، حبیب‌اله. (1384)، شناسایی، مطالعه و ارزیابی روش‌های سنتی بهره‌برداری از سیلاب در سیستان و بلوچستان، گزارش نهایی طرح تحقیقاتی، تهران: مرکز تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری.
-  قاسم. (1381)، اهمیت دانش بومی استان سیستان و بلوچستان در فعالیت‌های آبخیزداری، بخش نخست، نشریه جنگل و مرتع، شماره 54
-سازمان جغرافیایی ارتش جمهوری اسلامی ایران. (1335)، عکس‌های هوایی سیاه‌وسفید: مقیاس 1:55000، شماره‌های 40172 - 40178، 40271 - 40277، 40313 - 40321، 40394 - 40400، 40632 - 40634، 40744 - 40748، 41748 - 41753، 42056 - 42069،43202 -43212، 43985 -43990، تهران.
-  سازمان نقشه‌برداری کشور. (1335)، نقشه‌های توپوگرافی: مقیاس 1:250000، صفحات سراوان، ایرانشهر، نیکشهر، پیشین، تهران.
-  طباطبایی یزدی، جواد و چکشی، بهاره. (1386)، استحصال آب، استفاده از دانش بومی برای تأمین آب در مناطق خشک، (ترجمه)، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد.
-  رمضان. (1385)، جمع‌آوری آب باران، انتشارات موسسه آموزش عالی علمی کاربردی تهران.
-  عرب، علیرضا و دهواری، علی‌اصغر. (1390)، خوشاب روشی سنتی در مدیریت آب‌وخاک استان سیستان و بلوچستان، همایش بین‌المللی دانش سنتی مدیریت منابع آب، یزد.
-  عرب خدری، محمود. (1374)، بندسار یا یک روش سنتی بهره‌وری از سیلاب در استان خراسان، پژوهش و سازندگی، شماره 26: 80-85.
-  عرب خدری، محمود و پرتوی، افشین. (1374)، شناسایی و طبقه‌بندی بندسارهای استان خراسان، پژوهش و سازندگی، شماره 29: 10-15.
-  عرب خدری، محمود و کمالی، کورش. (1387). روش‌های سنتی حفاظت خاک و آب در ایران، تهران: انتشارات راه سبحان.
-  فرهنگی، بیژن. (1373)، نگرشی بر سدهای ایران گذشته حال - آینده، وزارت نیرو، تهران: کمیته ملی سدهای بزرگ ایران.
-  کوثر، سید آهنگ. (1372)، بیابان‌زدایی با گسترش سیلاب؛ کوششی هماهنگ، شیراز: مرکز تحقیقات منابع طبیعی و امور دام استان فارس.
-محمدخان، شیرین؛ نرماشیری، فاطمه و اعتمادی، پگاه. (1390)، روش‌های سنتی تأمین آب جهت خودکفایی کشاورزی از طریق سامانه‌های دگار و هوتک (مطالعه موردی: دشتیاری، سیستان و بلوچستان)، یزد:  همایش بین‌المللی دانش سنتی مدیریت منابع آب.
-مهندسین مشاور پارس کنسولت. (1352)، شناسایی منابع آب‌وخاک منطقه باهوکلات، ربچ و حوزه رودخانه‌های بنت وکاشی، گزارش نهایی، شرکت سهامی سازمان آب منطقه‌ای جنوب شرق.
 
-   Kolarkar. A, Murthy. K, Singh. N. (1983). ' Khadin' - a method of harvesting water for agriculture in the Thar Desert (India). journal of Arid Environments, 6(1):59-66.
-   Bakhtiarinasab, M. (1997). " Traditional Method of Supplying Drinking Water from Rainfall in the villages of Baluchestan", Proceedings of the 8th International Conference on Rainwater Catchment Systems,Tehran, I.R. Iran,vol. 2. pp: 1182-1185.
-   Berndtsson. R, Jebari. S, Hashemi. H, Wessels. J. (2016). Traditional irrigation techniques in MENA with focus on Tunisia, Hydrological Sciences Journal, 2150-3435 (Online), pp, 1-22.
-   Yari, N. (1997). "Study and Evaluation of Traditional Intake Systems (Khoshab)" Proceedings of the 8th International Conference on Rainwater Catchment Systems, Tehran, I.R. Iran,vol. 2. pp. 1314-1315.