نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه پیام نور، ایران

2 استاد گروه علوم جغرافیایی دانشگاه پیام نور ,ایران

3 استادیار گروه علوم جغرافیایی ،دانشگاه پیام نور،ایران

چکیده

مدل های توسعه روستایی کشور، اکثرا نسخه های وارداتی ازرویکردهایست که نسبت به «دانش بومی » جوامع روستایی بی توجه بوده اند. دانش بومی مجموعه ای ازمهارت ها وتکنیک هایی است که طی قرن هاتکوین یافته، دانشی که تمام شاخصه ها والزامات توسعه ی پایدار، رادرخود دارد. یکی ازمهمترین سازمان های روستایی، بخصوص درمناطق کم آب فلات مرکزی،"نظام آبیاری سنتی " است که بااستفاده از «دانش بومی» توانسته منابع آب راطی قرن ها، به خوبی مدیریت کند. سوال اصلی این است که آیا دانش بومی، می تواند به عنوان الگویی پایدار، درشرایط بحران آب، مورداستفاده قرارگیرد؟ این تحقیق با روش توصیفی-تحلیلی، دانش بومی آبیاری سنتی شهرستان بجستان رابررسی کرده است. شیوه جمع آوری داده ها، میدانی و کتابخانه ای، وروستاهای بالای100خانوار شهرستان، از نظر پایداری منابع آب مطالعه شده است. نتایج تحقیق نشان داد، بکارگیری دانش بومی، در مدیریت منابع آب، توانسته مشکلات ناشی از تغییرات فصلی دما وبارش، وتاثیرات کمبودذاتی منابع آب درناحیه پژوهش، را به حداقل ممکن کاهش دهد. این رویکرد ضمن پایداری منابع آب، مشارکت روستاییان را درنظام آبیاری سنتی به همراه داشته وشبکه ای درهم تنیده ازعوامل انسانی(شورای کشاورزی، مُولِّفان، کَیّالان، جُویبانان، مُقنّیان وموتوربان ها) وسازمان سنتی آبیاری(تغییرات مدارهای آبیاری در طول سال، تغییرات مکانی و زمانی تفکیک و ترکیب قنات های سه گانه) را بوجودآورده است. تحقیق نشان می دهد، «دانش بومی» حلقه گمشده توسعه پایدار روستاست که اگر با «دانش نوین» بکارگرفته شود، ضمن توانمندسازی جوامع روستایی، زمینه مشارکت وشراکت آنهارادرفرایند توسعه فراهم می کند

کلیدواژه‌ها

 
-   ابراهیمی، پیام و سلیمی کوچی، جمیله. (1395)، «نقش دانش بومی در توسعه پایدار منابع آب و خاک روستایی(مطالعه موردی: روستای قصاب ذالکان شهرستان بابل)»، نشریه علوم و مهندسی آبخیزداری ایران، سال یازدهم، شماره 48.
-   ارفعی، معصومه و زند، آزیتا. (1390)، «بررسی عوامل موثر بر دانش بومی در مصرف بهینه آب در بخش کشاورزی»، نشریه پژوهش‌های ترویج و آموزش کشاورزی، دوره4، شماره 3 (پیاپی15) : 102-92.
-   ازکیا، مصطفی و ایمانی، علی. (1387)، توسعه پایدار روستایی، تهران، انتشارات اطلاعات.
-   اسماعیلی، رضا؛ منتظری، مجید؛ اسماعیل نژاد، مرتضی و صابرحقیقت، اکرم. (1390)، «پهنه بندی اقلیمی خراسان رضوی با استفاده از روش‌های آماری چند متغیره»، نشریه پژوهش‌های اقلیم شناسی، سال دوم، شماره هفتم و هشتم.
-   برزگر، علی. (1370)، گذر سرزمین ایزد، دگرگردی بجستان و بجستانیان، نشر نویسنده.
-   بندانی، میثم؛ میرلطفی، محمودرضا؛ کدیور، زری و سنجرانی، زهره. (1394)، «بررسی و نقش دانش بومی در کشاورزی و جایگاه آن در فرایند توسعه پایدار»، همایش ملی عمران و معماری بارویکردی بر توسعه پایدار.
-   بوزرجمهری، خدیجه و رکن الدین افتخاری، عبدالرضا. (1384)، «تحلیل جایگاه دانش بومی در توسعه پایدار روستایی»، فصلنامه مدرس علوم انسانی، دوره 9، شماره1.
-   بوزرجمهری، خدیجه. (1388)، «راهکارهای بهینه سازی مصرف آب در کشاورزی با تاکید بر برخی فن آوری‌های بومی در ایران و سایر کشورها»، دومین همایش ملی اثرات خشکسالی و راهکارهای مدیریت آن در اصفهان، مرکز تحقیقات و منابع طبیعی ایران.
-   بوزرجمهری، خدیجه؛ اسماعیلی، آسیه و رومیانی، احمد. (1396)، «نقش دانش بومی روستاییان در زیست پذیری مناطق روستایی، مورد شناسی: روستاهای دوین و توکور شهرستان شیروان»، نشریه جغرافیا و آمایش شهری-منطقه‌ای، شماره24.
-   پاپلی یزدی، محمدحسین و لباف خانیکی، مجید. (1377)، «واحد تقسیم آب در نظام‌های آبیاری سنتی(فنجان)» فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 49 و 50.
-   پاپلی یزدی، محمدحسین. (1389) قنات قصبه گناباد- یک اسطوره، انتشارات پاپلی، چاپ اول.
-   پشتوان، حمید(1390) پارادایم جدید آب، دغدغه‌های توسعه و مدیریت منابع آب در قرن 21، ناشر سایت مدیریت پایدار آب، ویرایش اول.
-   توسلی، احد وحسیننیا، اکرم. (1390)، بندسار، الگوی بومی بهره برداری بهینه از منابع آب وخاک(مطالعهموردی:حوزهآبخیزسبهسبزوار) طرح پژوهشی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی.
-   جمعه پور، محمود و میرلطفی، محمودرضا. (1389)، «نقش دانش بومی و کارکرد نظام سنتی مدیریت مشارکتی منابع آب در معیشت پایدار روستایی، مورد مطالعه:گروه‌های بزرگ کاری لایروبی کانال‌های آبیاری(حَشَر) در سیستان»، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره56.
-   جمعه پور، محمود. (1393)، «بومی سازی در عرصه توسعه روستایی و نقش دانش بومی در فرایند آن»، دوفصلنامه دانش‌های بومی ایران، شماره2.
-   جمعه پور، محمود. (1385)، «کاریز(قنات) دستاورد دانش و فرهنگ بومی زیستگاههای کرانه‌های کویر، و نظام‌های وابسته به آن در ایران و بهره برداری پایدار از آن(نمونه قنات‌های کاشان)» فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 33.
-   خلیل مقدم، بیژن. (1396) جزوه دانش بومی و نقش آن در توسعه پایدار.
-   خزیمه نژاد، حسین؛ فرهنگ فر، همایون؛ بهدانی، محمد علی و حسن پور، مجتبی. (1395)، «بررسی دانش بومی زعفرانکاران پیرامون مسائل مرتبط با آبیاری(مطالعه موردی: خراسان جنوبی)»، نشریه زراعت و فناوری زعفران، دوره 4، شماره 1.
-   دیرباز، عسگر و دادگر، حسن. (1380)، نگاهی به اسلام و توسعه پایدار، موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.
-   رفیع فر، جلال الدین؛ دانش مهر، حسین و احمدرش، رشید. (1391)، «بینش و روش در پژوهش‌های دانش بوی و جایگاه آن درفرایند توسعه پایدار روستایی»، نشریه توسعه روستایی، دوره چهارم، شماره 1.
-   زاهدی، محمدجواد. (1386)، «نگاهی به بنیانهای جامعه شناختی نظام‌های آبیاری سنتی در ایران»، نشریه پیک نور-علوم انسانی، بهار1386، دوره5، شماره1.
-   سایت گنجینه ملی آب ایران. (1396) http://iwnm.wrm.ir
-   سایت کویرها و بیابان‌های ایران، تاریخچه آب انبار. (1390)  https://www.irandeserts.com
-   سپهری، جعفر. (1396)، آب شناسی(دانش هیدرولوژی) در ایران باستان، سایت  http://www.parssky.com/ اسفند
-   سلطانی، مریم و علیزاده، حمزه علی. (1396)، «مدیریت جامع آب کشاورزی در مقیاس حوضه آبریز(IWMsim) با رویکرد پویایی سیستم، نشریه حفاظت منابع آب و خاک»، سال هفتم، شماره دوم.
-   شاه حسینی، علیرضا. (1393)، مستندسازی دانش بومی در حوزه آبخیز حبله رود، انتشارات عمران، تهران.
-   شکیبا، فیروز , نظرپور، عبدالعلی. (1388)، نقشنظامآبیاریسنتیدربرنامهریزیتحویلآب ازسدهایمخزنیبهشبکه‌هایآبیاریدرشرایطکمآبیوخشکسالی، دوازدهمین همایش کمیته آبیاری و زهکشی ایران، اسفند ماه.
-   شوریان، مجتبی. (1395)، مدیریت جامع منابع آب، راهکار حل پایدار بحران آب، مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری، شبکه مطالعات سیاستگذاری عمومی، شماره مسلسل1100194.
-   صابری، امیر و کرمی دهکردی، اسماعیل. (1393)، «مقایسه فرهنگ و دانش بومی با دانش رسمی در حوزه آبخیزداری»، نشریه دانش بومی، دوره 1، شماره1: 181-203.
-   صفی نژاد، جواد. (1359)، نظام‌های آبیاری سنتی در ایران(جلد اول)، تهران: انتشارات موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران.
-   صفی نژاد، جواد. (1368الف)، بنه؛ نظام‌های زراعتی سنتی در ایران. تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر.
-   صفی نژاد، جواد. (1396)، کاریز در ایران و شیوه‌های سنتی بهره گیری از آن، نشر پویه مهر اشراق.
-   طالشی، مصطفی. (1396)، دانش بومی در توسعه روستایی، جزوه درسی دانشگاه پیام نور تهران.
-   فرقانی، رضا. (1376)، جغرافیای تاریخی بجستان، پایان نامه تحصیلی جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد واحد مشهد.
-   فرهادی، مرتضی. (1393)، «صنعت بر فراز سنت یا در برابر آن؟ (آسیب شناسی روند توسعه پایدار در ایران)»، دوفصلنامه دانش‌های بومی ایران، شماره 1
-   عجم، محمد. (1383)، ساعت آبی پنگان، سمینار ملی قنات گناباد.
-   عربیون، ابوالقاسم. (1385)، «دانش بومی: ضرورتی در فرآیند توسعه و ترویج»، نشریه روستا و توسعه، دوره9، شماره1.
-   کریمی، اصغر. (1389)، سفرنامه دشت کویر، از معدن‌های شدادی تا قنات‌های وقفی و وقف نامه‌های گناباد، انتشارات حبله رود، نوبت اول.
-   گوبلو،‌هانری. (1371)، قنات فنی برای دستیابی به آب، ترجمه: ابوالحسن سرو مقدم و محمدحسین پاپلی یزدی، ناشر معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی، چاپ موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ اول.
-   مسعودفر، امید. (1396)، «ارزیابی خاک و آب براساس دانش بومی کهن مکتوب ایران»، نشریه نشاء علم، سال هفتم، شماره دوم.
-   موسوی نژاد، سیدمحمد و تایا، علی. (1390)، اهمیتبندسارهادراستحصالسنتیآبباراندراستانخراسانجنوبی، همایش بین المللی دانش سنتی مدیریت منابع آب.
 
-   Bridges, J. (2006). The use of indigenous knowledge in development:Problem and challenges international water and sanitation centre. Delft: IRC Publisher, 40-48.
-   Ereney, Hadjigeorgalis. (2008) A Place for Water Markets: Performance and Challenges. Volume 31, Number1- Pages 50-67.
-   Greiner, L. (1998). Working with indigenous knowledge: A guide for researchers. International Development Research Centre, Ottawa, Canada.
-   Syzmnski, M., Whiewing, L., & Collett, J. (1998). The use of participatory rural appraisal methodologies to link indigenous knowledge land use decisions among the Winnebago tribe to Nebraska. Indigenous Knowledge and Development Monitor.
 
اسامی تعدادی از راویان و مصاحبه‌شوندگان
1-     حاج علی تقی‌زاده، معلم بازنشسته آموزش‌وپرورش، عضو شورای کشاورزی قنوات ثلاثه بجستان
2-     مرحوم عبدالجواد مدنی، معلم بازنشسته آموزش‌وپرورش، مسئول اسبق تألیف قنوات ثلاثه
3-     آقای دکتر مهدی آقایی، دبیر ریاضی آموزش‌وپرورش بجستان، خبره در امور قنوات ثلاثه
4-     آقای حاج حبیب نقی زاده، از اعضای فعلی دفتر تألیف قنوات ثلاثه بجستان
5-     آقای حاج علی برزگران، خبره و معتمد محلی.
6-     آقای سید مصطفی مرجانی، مسئول حراست فرمانداری بجستان و مطلع امور قنوات
7-     آقای علی عابدی، دبیر بازنشسته آموزش‌وپرورش و مطلع امور کشاورزی و آبیاری
8-     آقای علی کیفی، کیال فعلی قنوات ثلاثه و خبره در امور آب قنوات
9-     آقای حاج محمد کفاش، کارمند بازنشسته بانک و مطلع امور آب
10-آقای حاج عباس کفاش، کاسب و معتمد محلی و آگاه به امور کشاورزی
11- آقای افضل دوست، شورای روستای سریده و آگاه به امور کشاورزی.