نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار جغرافیا ی دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد- ایران
2 دانشجوی جغرافیا و برنامه ریزی روستایی گروه جغرافیای دانشگاه فردوسی مشهد
چکیده
توجه به کشاورزی بومی یک استراتژی جدید در توسعۀ جوامع محلی است که به دلیل انطباق‌پذیری با شرایط محیطی، اجتماعی و اقتصادی جامعه، نقش حائز اهمیتی درتولید و بهبود معیشت مردم محلی دارد. در بستر خشکیده دریاچه هامون نوعی کشت بومی جالیز انجام می‌گیرد که در محل به کشت «تیرماهی» یا «تیرماه‌ای» مشهور است و سبب تأمین معاش تعداد زیادی از ساکنین منطقه شده و با کشاورزی ارگانیک تشابه زیادی دارد. بر این اساس، هدف مطالعۀ پیش‌رو شناسایی و معرفی فناوری‌های بومی این کشت و بررسی نقش آن در معیشت جوامع روستایی سیستان است. روش تحقیق توصیفی –تحلیلی و به شیوۀ اسنادی و میدانی اطلاعات لازم جمع آوری شده است و از تکنیک‌های کیفی وکمی مشاهدۀ مستقیم و مصاحبۀ سازمان‌یافته و پرسشنامه استفاده شده است. جامعۀ آماری شامل 37 کشاورز جالیز‌کار از 12روستای منطقه سیستان است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که روستاییان از زمان‌های گذشته تا کنون درهنگام خشکسالی دریاچه،حدود 12 هکتار از اراضی دریاچه را به کشت محصول جالیز (خربزه) اختصاص می‌دهند و جز از بذر و مراقبت در مرحله داشت از نهادۀ دیگری استفاده نمی‌کنند. روستاییان با تکیه بر دانش و تجربیات بومی خویش، محصول ارگانیکی تولید می‌کنند که ضمن افزایش درآمد، به محیط زیست نیزصدمه‌ای وارد نمی‌کند. نتایج آزمون T تک نمونه‌ای با میانگین 3.03 نشان داد که این کشت تأثیر قابل توجهی بر بهبود معیشت روستاییان منطقه دارد.
کلیدواژه‌ها
- افشارزاده، نشمیل و پاپ زن، عبدالحمید. (1390). دانش بومی زنان در فرآیند توسعۀ پایدار کشاورزی، زن در توسعه و سیاست، 4 (9): 133-115.
- علی‌احمدی، حمزه و کوهکن، عباس. (1392). تولید خربزۀ ارگانیک در اراضی دریاچۀ هامون سیستان، همایش پدافندغیرعامل در بخش کشاورزی، جزیرۀ قشم.
- علی‌احمدی، حمزه؛ رستمی، حبیب و جهانی، عباس. (1387). کشت خربزه در اراضی دریاچۀ هامون سیستان، اولین کنفرانس بین‌المللی بحران آب، دانشگاه زابل.
- آزادی، یونس و بیک محمدی، حسن. (1391). تحلیلی بر شاخص‌های توسعه کشاورزی در شهرستانهای استان ایلام، نشریۀ جغرافیا و مطالعات محیطی، شماره 1: 59-43.
- بارانی، حسین؛ بهمنش، بهاره و شهرکی، محمدرضا. (1391). دانش بومی گیاه‌شناسی داروئی منطقه چهارباغ از مراتع استان گلستان، فصلنامه دانش بومی ایران، شماره 2: 20-14.
- برقی، حمید؛ قنبری، یوسف و حجاریان، احمد. (1390). تحلیل درجه توسعه یافتگی شهرستانهای استان اصفهان در شاخص‌های عمده بخش کشاورزی، مجلة پژوهش و برنامه ریزی شهری، شماره 4، 128-113.
- بوزرجمهری، خدیجه. (1383). شناخت و بررسی دانش بومی زنان روستایی شهرستان نیشابور و تأثیر آن بر توسعه پایدار کشاورزی، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
- بوزرجمهری، خدیجه. (1385). دانش کشاورزی بومی جنسیتی و نقش آن در توسعه روستایی، فصلنامه پژوهش زنان دوره 4، شماره 3: 116-97.
- پاپ‌زن، عبدالحمید و شیری، نعمت الله. (1391)، بررسی موانع و مشکلات توسعه کشاورزی ارگانیک، فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، شماره 1: 126-113.
- پیری، حلیمه و حسین، انصاری. (1392). بررسی خشکسالی دشت سیستان و تأثیر آن بر تالاب بین‌المللی هامون، فصلنامه علمی پژوهشی تالاب، شماره 15: 74-63.
- جمعه‌پور، محمود و میرلطفی، محمودرضا. (1389). نقش دانش بومی و کارکرد نظام سنتی مدیریت مشارکتی منابع آب در معیشت پایدار روستایی، مورد مطالعه: گروه‌های بزرگ کاری لایروبی کانال‌های آبیاری. (حشر) در سیستان، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 56: 34-1.
- چکشی، یهاره؛ محمودی، عباسعلی و پژمرده، مصطفی. (1391). استفاده از دانش بومی بر روش کمانه آبگیر جهت احیاء و بهبود پوشش گیاهی، اولین همایش ملی سامانه‌های سطوح آبگیر باران، مشهد.
- چهارسوقی امین، حامد و میردامادی، سید مهدی. (1387). شناخت و تحلیل مولفه‌های تأثیرگذار بر کشاورزی پایدار در بین زنان کشاورز شهرستان بندرانزلی با تأکید بر دانش بومی برنجکاری در منطقه، فصلنامه دانش کشاورزی ایران، دوره 1، شماره 5: 83-61.
- خداوردیان، مجیدرضا. (1393). طراحی الگوی توسعه و ترویج کشاورزی ارگانیک از دیدگاه مدیران تعاونی‌های خدمات مشاوره‌ای فنی و مهندسی کشاورزی ایران، رساله دکتری رشته ترویج و آموزش کشاورزی، واحد دانشگاه آزاد اسلامی.
- خزیمه‌نژاد، حسین؛ فرهنگ‌فر، همایون؛ بهدانی، محمدعلی و حسن‌پور، مجتبی. (1395). بررسی دانش بومی زعفران‌کاران پیرامون مسائل مرتبط با آبیاری (مطالعه موردی: خراسان جنوبی)، نشریه زراعت و فناوری زعفران، شماره 1: 50-41.
- خسروی، محمود. (1389). تحلیل زمانی – مکانی پایدار دریاچه‌های هامون، تحقیقات منابع آب ایران، شماره 3: 79-68.
- دهداری، سمیه؛ فرجی، محمد؛ چراغیان، عالم و قربانی، مهدی. (1396). بررسی دانش بومی زنان روستایی در تولید و مدیریت محصولات دامی- روستای امامزاده صالح کوتاه، نشریه علمی پژوهشی مرتع، دوره 3، شماره 11: 320-106.
- رضوی، سیدحسن؛ پورطاهری، مهدی و رکن‌الدین افتخاری، عبدالرضا. (1394). ارزیابی جایگاه توسعۀ کشاورزی ارگانیک در مناطق روستایی ایران، مطالعه مرودی: تولید کنندگان محصولات ارگانیک گواهی شده و در حال گذار، فصلنامه پژوهش‌های روستایی، دوره 1، شماره 6: 45-27.
- رضوی، منصوره. (1394). دانش بومی استفاده از گیاهان خودرو در شمال شرق خوزستان، مطالعه موردی شهرستان ایذه، دو فصلنامه دانش‌های بومی در ایران، شماره 3: 140-102.
- رنجبر شمس، حمیده و امیدی نجف‌آبادی، مریم. (1393). عوامل مؤثر بر نگرش مصرف محصولات کشاورزی ارگانیک در تهران، مجله پژوهش‌های ترویج و آموزش کشاورزی، شماره 2: 62-51.
- زمانی‌پور، اسدلله؛ محمدقلی‌نیا، جواد و غوث، کمال. (1390). کاربرد دانش بومی در تولید محصولات دامی، مطالعه موردی: ناحیه هردنگ، فصلنامه مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان، شماره 21: 97-74.
- سواری، مسلم؛ شیری، نعمت‌اله و شعبانعلی فمی، حسین. (1391). کشاورزی ارگانیک (زیستی) راهبردی در جهت محیط زیست پایدار روستایی، دومین کنفرانس برنامه‌ریزی و مدیریت محیط زیست، تهران.
- شریفی مقدم، محمد. (1389). مبانی و الزامات امنیت و سلامت در محصولات و فرآورده‌های کشاورزی، روابط عمومی امور بین‌الملل سازمان میادین میوه و تره‌بار شهرداری تهران.
- صابری، امیر و کرمی دهکردی، اسماعیل. (1393). مقایسه فرهنگ و دانش بومی با دانش رسمی در حوزه آبخیزداری، دوفصلنامه دانش‌های بومی ایران، شماره 1، 201-181.
- طاهری شهرستانی، اعظم. (1389). کشاورزی ارگانیک، گامی مؤثر در تولید محصولات سالم، اولین همایش ملی کشاورزی پایدار و تولید محصول سالم، اصفهان، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی.
- احمدی، علی؛ حبیب رستمی، حمزه؛ قلی جهانی، عباس. (1387)، کشت خربزه در اراضی دریاچه هامون سیستان، اولین کنفرانس بین المللی بحران آب، 20 تا 22 اسفند، دانشگاه زابل.
- عواطفی همت، محمد و بازگیر، احمد. (1396). دانش بومی زنان ایل پاپی شهرستان خرم آباد، فصلنامه علمی – پژوهشی زن و فرهنگ، دوره 8، شماره 31، 89-75.
- محمدی، بیوک. (1387). درآمدری بر روش تحقیق کیفی، چاپ اول، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- میرزایی، مهرنوش؛ رحمانی، صفت‌الله؛ شوکت فدایی، محسن و پرهیزگاری، ابوذر. (1393). تحلیل امکان استقرار دانش و اطلاعات بومی و محلی کشاورزان از دیدگاه بهره‌برداران بخش کشاورزی (مطالعه موردی استان قزوین). پژوهش‌نامه کشاورزی و منابع طبیعی، شماره 18: 63-53.
- نوری‌پور سی‌سخت، شیروان و شاه ولی، منصور. (1384). بررسی عملکرد آموزش مبارزه با کرم خوشه خوار انگور به کمک دانش بومی و دانش رسمی (مورد مطالعه: موکاران شهرستان دنا)، فصلنامه پژوهش و سازندگی در زراعت و باغبانی، شماره 68: 68-57.
- وثوقی، منصور و حبیبی، سونا. (1393). دانش بومی؛ گامی به سوی بومی‌سازی توسعه روستایی و توانمندسازی روستاییان، فصلنامه مطالعات توسعه اجتماعی – فرهنگی، دوره 2، شماره 4: 26-9.
- Abioye, abiola.,zaid, yetunde and egberongbe, Halima s. (2011). Documenting and Disseminating Agricultural Indigenous Knowledge for Sustainable Food Security: The Efforts of Agricultural Research Libraries in Nigeria. Information systems for indigenous knowledge in agriculture — Agricultural Libraries Special Interest Group, June 22, 2011.
- Altieri, Miguel. (1990). Why study traditional Agriculture? In C. Ronald Carroll and others (eds), agro ecology, new York: mc graw hill publishing.
- Beckford, Clinton.,and barker, david. (2007). The role and value of local knowledge in Jamaican agriculture: adaptation and change in small-scale farming, The Geographical Journal Vol. 173, No. 2, pp. 118–128.
- David, W. (2011). Impact of socio-ecology on local food security and food culture. 2 nd Annual Indonesian Scholar, Taichung, Taiwan.
- Okali, D. Okpara, E. & Olawoye, J. (2001). "The Case of Aba and its Region, Southeastern Nigeria", Working Paper Series on Rural - Urban Interactions and Livelihood Strategies, Working Paper 4, Human Settlements Programmed IIED, 3 End Sleigh Street, London, WC1H 0DD.
- Serrat, O. (2008). "The Sustainable Livelihoods Approach", Manila: ADB.
- Slater, Matthew J.; Mgaya, Yunus D.; Mill, Aileen C.; Rushton, Steven P. & Stead, Selina M. (2013). "Effect of social and economic drivers on choosing aquaculture as a coastal livelihood", Ocean & Coastal Management, vol.73, PP. 22 –30.
- David, wahyudi., widianingshi, nayu n., kasim, anwar., and ploeger, angelika. (2012). Role of indigenous knowledge in traditional farming system on natural resources management, 2nd International Conference on Biodiversity, pp. 1-7.
- Jamal Abdullah, haidi and Hassan, targ k. (2015). The use of Indigenous Knowledge in Agriculture and its Role in Sustainable Development, International Journal of Science and Research (IJSR), vol. 4, pp. 1312-1317.
- Lwoga, E.T, Ngulube, P and StilWell, C. (2010). The management of indigenous knowledge with other knowledge systems for agricultural development: challenges and opportunities for developing countries. Scientific and Technical Information andRural DevelomentIAALD XIIIth World Congress, Montpellier, 26 – 29.
- Nakata, M., & Langton, M. (2005). Australian indigenous knowledge and libraries. National Library of Australia Cataloguing-in-Publication entry.
- Rahman, mostafizur. (2012). Practice of indigenous knowledge system by the farmers in maintaining ecosystem in bangladesh. Journal of Agricultural Sciences, Vol. 57, No. 3, 2012, pp. 155-168.
- Takoyoh Eyong, Charles. (2007). Indigenous Knowledge and Sustainable Development in Africa: Case Study on Central Africa. Tribes and Tribals, vol. 1, pp. 121-139.
- Tikai, P and Kama A. (2010). A study of indigenous knowledge and its role to sustainable agriculture in Samoa. Ozean Journal of Social Sciences,Vol. 3, No.1.
- Tang, Q.; Bennett, S.J.; Yong, X. & Yang, L. (2013). "Agricultural practices and sustainable livelihoods: Rural transformation within the Loess Plateau, China", Applied Geography, vol. 41, PP. 2-15.
)