نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 پژوهشگر پسادکتری باستان شناسی دانشگاه تهران
2 استاد باستان شناسی دانشگاه تهران،تهران، ایران
3 کارشناس ارشد باستان شناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان
چکیده
آسیابهای آبی به عنوان یکی از گنجینه‌های میراث ارزشمند دانش‌بومی و فرهنگی ایرانیان محسوب می‌شوند. با توجه به شرایط اقلیمی کم‌آب این سرزمین، مردمان گذشته سعی کرده‌اند با ساخت این سازه‌های آبی حداکثر استفاده بهینه را از انرژی آب داشته باشند. از این رو آسیابهای آبی از دانش مهندسی آب، مکانیک و معماری بهره گرفته‌اند. یکی از این سازه‌های آبی، آسیاب قطبیه در شهرستان سیرجان است که در نتیجه فعالیت‌های میدانی باستانشناسی سال 1397 مورد شناسایی قرار گرفت. هدف از این نوشتار، معرفی و بررسی آسیاب آبی قطبیه در دشت سیرجان است تا درک درستی از تحلیل عمکرد و معماری آن بدست آوریم. بنابراین پرسش‌های این پژوهش عبارتند از: آسیاب آبی قطبیه جزو کدام گونه از آسیابهای آبی ایران قرار می‌گیرد؟ و اجزای سازنده و ساختار معماری این آسیاب چگونه بوده است؟ پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی انجام شده و داده‌های آن بر اساس مطالعات میدانی و منابع مکتوب جمع‌آوری شده است. نتایج نشان می‌دهد که آسیاب آبی قطبیه سیرجان از نوع آسیابهای آبی تنوره‌ای بوده که با آب قنات قطبیه کار می‌کرده و ساختار معماری آن یک مجموعه کاملی از فضاهای مختلف اصلی و جانبی را شامل می‌شود که بوسیله یک دیوار دفاعی دایره‌ای‌شکل محافظت می‌شده است.
کلیدواژه‌ها
- ابنبلخی. (1385)، فارسنامه، تصحیح و تحشیه: لیسترانج و نیکلسون، تهران: اساطیر.
- اولیویه، آنتوان گیوم. (1371)، سفرنامه اولیویه، ترجمۀ: محمد طاهر میرزا، تهران: اطلاعات.
- ایمانی جاجرمی، حسین و شاهحسینی، ماهرو. (1390)، «آسیاب و آسیابانی در جامعۀ روستایی ایران»، مجلۀ انسانشناسی، شمارۀ 14: 9-27.
- باستانیپاریزی، محمدابراهیم. (1367)، آسیای هفتسنگ، تهران: دنیایکتاب، چاپ ششم.
- بلعمی، ابوعلی. (1378)، تاریخنامه طبری، جلد دوم، ترجمۀ: محمد روشن، تهران: سروش البرز.
- بلوکباشی، علی. (1388)، در فرهنگ خود زیستن و به فرهنگ دیگری نگریستن، تهران: گلآذین.
- بلوکباشی، علی. (1367)، «آسیا» در دائرهالمعارف بزرگ اسلامی، به سرپرستی کاظم موسوی بجنوردی، جلد اول، تهران: انتشارات مرکز دائرهامعارف بزرگ اسلامی، 371-379.
- پاپلییزدی، محمد حسین. (1364)، «آسیابهای که با آب قنات کار میکنند»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد (جستارهای ادبی)، سال 18،، شماره 71: 3-30.
- پویا، عبدالعظیم. (1398)، «آسیاب دو سنگی میبد: پدیدهای ویژه در میان آسیابهای کاریزی»، دو فصلنامه دانشهای بومی ایران، سال ششم، شماره 12، 41-78.
- پیگولسکایا، تیناویکتوریا. (1372)، شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، ترجمۀ: عنایت‌الله رضا، تهران: علمی و فرهنگی.
- حائری، محمدرضا. (1386)، قنات در ایران، تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی.
- حدودالعالم من المشرقالیالمغرب. (1340)، به کوشش: منوچهر ستوده، تهران: دانشگاه تهران.
- حلبیان، امیرحسین؛ پورخسروانی، محسن و نگهبان، سعید. (1396)، «ارزیابی قابلیتهای گردشگری ژئوتوپهای سیرجان با استفاده از مدلهای فاسیلوس و کومانسکو»، پژوهشهای دانش زمین، سال هشتم، شماره 32، 112-131.
- حیدرپور، گلنار. (1399)، «آسیابهای آبی استان سمنان و کارکردهای آن»، فرهنگ قومس، شماره 62 و 63، 129-162.
- راوندی، مرتضی. (1382)، تاریخ اجتماعی ایران، جلد سوم، تهران: امیرکبیر.
- رزنیک، رابرت؛ هالیدی، دیوید و کرین، کنت اس. (1382)، فیزیک هالیدی، تهران: نشر دانشگاهی.
- رفیع‌فر، جلالالدین؛ غربی، موسیالرضا و رزقی محمد. (1394) «آسیابانی و بازنمایی مناسبات اجتماعی طبقات فرودست در جوامع روستایی: بررسی پدیدۀ آسیاب و آسیابانی در روستای حسنآباد ششتمد سبزوار»، مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دورۀ 4، شماره 3، 375-407.
- رمضانزاده، علیاصغر. (1395)، آسیاهای شهر یزد، پایاننامه دورۀ دکتری رشتۀ باستانشناسی دوران اسلامی، دانشگاه تهران.
- روشن ضمیر، علی؛ باسط، فاطمه و ماهر علی. (1392)، «مهندسی آسیابهای آبی با مطالعۀ موردی آسیاب موردی آسیاب دو سنگی میبد»، مقالات همایش ملی باستانشناسی: دست آوردهها فرصتها و آسیبها، بیرجند: دانشگاه بیرجند.
- دهخدا، علیاکبر. (1361)، لغت‌نامه فارسی، تهران: دانشگاه تهران و موسسه دهخدا.
- سالاری، نرجس. (1392)، تحلیل ویژگیهای مورفومتری ریپل مارکها (مطالعه موردی: کویر سیرجان)، پایاننامۀ کارشناسی ارشد رشتۀ جغرافیای طبیعی، دانشگاه اصفهان.
- سرافرازی، رضا. (1373)، «آسیابهای کمره و پیشینۀ آسیابهای آبی در ایران»، فصلنامۀ علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی، شماره 5، 135-168.
- شاردن، جان. (1374)، سفرنامه شاردن، ترجمۀ: اقبال یغمایی، تهران: توس.
- صالحی، غلامحسین. (1372)، بررسی آسیاب آبی در منطقه بختیاری، پایاننامه کارشناسی ارشد رشتۀ مردم‌شناسی، دانشگده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران.
- صالحی، غلامحسین. (1393)، فناوری و فرهنگ آسیابها در ایران، تهران: ترفند.
- عمید، حسن. (1363)، فرهنگ عمید، تهران، امیرکبیر.
- فرشاد، مهدی. (1366)، تاریخ علم در ایران، تهران: امیرکبیر.
- فرصتشیرازی، محمدنصیر. (1377)، آثار العجم، به تصحیح: منصور رستگار فسائی، تهران: امیرکبیر.
- قمی، حسن بن محمد. (1385)، تاریخ قم، به تحقیق محمدرضا انصاری قمی، قم: کتابخامه آیتالله مرعشی نجفی.
- قیسرازی، شمسالدین محمد. (1379)، فرهنگ شمس قیس برگرفته از المعجم فی معابیر اشعار العجم، به کوشش محسن ذالکر الحسینی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- کراگری، حنیفه؛ پدرام، بهنام و ابوئی، رضا. (1397)، «کاربرد و کارکرد آسیابهای بشروئیه»، مجلۀ اثر، شماره 80، 89-101.
- گردیزی، ابوسعیدعبدالحی. (1347)، زینالاخبار، به کوشش: عبدالحی جبیبی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- محبی، پرویز. (1383)، فنون و منابع در ایران؛ مقدمهای بر تاریخ تکنولوژی و کاربرد مواد در ایران از قرن اول تا سیزدهم هجری، ترجمۀ: آرام قریب، تهران: اختران.
- مداحی، احمد (1375)، بررسی عوامل محدود کننده تیپ های پوشش گیاهی در مراتع حاشیه پلایای سیرجان، تهران، دانشکده منابع طبیعی، پایان نامه کارشناسی ارشد رشتۀ مرتعداری، دانشگاه تهران.
- مستوفی، حمدالله. (1362)، نزههالقلوب، به کوشش: گای لسترنج، تهران: دنیای کتاب.
- مقدسی، ابوعبدلله محمد بن احمد. (1385)، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمۀ: علینقی وزیری، تهران: کومش.
- مقصودی، مهران. (1380)، ژئومورفولوژی مناطق خشک؛ بررسی متغییرهای موثر بر تحول ژئومورفولوژی مخروطه افکنههای چالۀ سیرجان، پایاننامۀ دکتری رشته جغرافیا طبیعی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران.
- مقصودی، مهران. (1385)، «شناخت فرآیندهای موثر بر توسعه و تحول عوارض ماسهای (مطالعۀ موردی: عوارض ماسهای چالۀ سیرجان)»، پژوهشهای جغرافیایی، شماره 56، 149-160.
- نصیب، ناصر. (1360)، «آسیاب و موقعیت آن در پهنای فرهنگ مردم»، فصلنامۀ فرهنگ مردم، شمارۀ 4: 56-60.
- نقیزاده، محمد. (1382)، «مشخصههای آب در فرهنگ ایرانی و تأثیر آن بر شکلگیری فضای زیست»، میحطشناسی، شماره 32، 71-92.
- وولف، هانس. (1372)، صنایع دستی کهن ایران، ترجمۀ: سیروس ابراهیمزاده، تهران: انقلاب اسلامی.
- یاقوتحموی، یاقوتبنعبدالله (1324 ه.ق- 1906 م)، معجم البلدان، المجلد الخامس، عنی بتصحیحه و ترتیب و صنه محمد أمین الخانجی، الطبعه الاولی، قاهره: طبع بمطبعة السعادة بجوار محافظة مصر.
- Harverson, Michael. (1993). Watermaills in Iran, Iran, 31, 149-177.
- Harverson, Michael. (2003). Wind and Watermills in Iran and Afghanistan, Technology Tradition and Survival, Aspects of Material Culture in the Middle East and Central Asia, Editors, RICHARD TAPPER and KEITH MCLACHLAN, Published whit the assistance of the Islamic Educational, Scientific and Cultural Organization (ISESCO), the British Institute for Persian Studies (BIPS) and the Center of Near and Middle Eastern Studies (CNMES) at SOAS, 58-74.
- Pourjafar, Mohammad Reza., Amirkhani, Aryan and Leylian, Mohammad Reza. (2010). Traditional Architecture of Iranian Water Mills in Reference to Historical Documents and the Case Studies, Asian Culture and History, 2(2), 243-251.
- Neely, James. (2011). “Sasanian period drop tower gristmills on the Deh Luran Plain, Southwestern Iran, Journal of field Archaeology, 36(3), 232-254.
- Wulff, Hans. (1966) .The Traditional Craftsia of Persia, Cambridge.
)