نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران
چکیده
جغرافیای ایران مأمن مزارع مسکون تاریخی با ویژگی‌های کالبدی و کارکردی ویژه است. این مجتمع‌های زیستی کوچک دارای جمعیت ثابت و مستحدثات کالبدی وابسته به کشاورزی و سکونت بودند و از پیش از اسلام تا دوره زند و قاجار در مرکز ایران رشد کردند، توسعه یافتند و سپس در دوره پهلوی به حضیض رفتند. مسئله اصلی، نیاز به شناخت عمیق‌تر درباره ماهیت مزارع مسکون تاریخی است، زیرا تعداد زیادی از مزارع به انضمام بناهای وابسته به آن‌ها در معرض نابودی قرار دارند. هدف تحقیق دستیابی به اطلاعات بیشتر درباره جایگاه مزارع در نظام زمانی- مکانی- فضایی ایران است و برای تدقیق موضوع از رهیافت تفسیرگرایی و راهبرد تفسیری تاریخی در قالب سندپژوهی و مطالعات میدانی استفاده می‌شود. پژوهش پیش‌رو نشان می‌دهد مزارع مسکون به‌عنوان کوچک‌ترین مجتمع زیستی در ذیلِ دیه یا روستا به‌صورت مستقل یا تابعه قرار داشتند و بخشی از نظام زمانی- مکانی- فضایی در ایران محسوب می‌شدند. آن‌ها دارای سه پهنه؛ کالبدی، کشتخوانی و عرفی به‌عنوان محدوده‌های تأثیرگذار بوده‌اند. پهنه کالبدی و کشتخوانی معادلِ عرصه در یک مزرعه و پهنه عرفی معادلِ حریم در آن تلقی می‌شود. حفاظت از یک مزرعه مسکون ارتباط عمیقی با صیانتِ پویا از محدوده‌های تأثیرگذار یا پهنه‌های سه‌گانه دارد.
کلیدواژه‌ها
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان. (1368)، مرآه‌البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و میر هاشم محدث، ج 1 و 4، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- اعظم واقفی، سیدحسین. (1374)، میراث فرهنگی نطنز، آثار تاریخی، آداب، سنت‌ها و تاریخ نطنز، ج 1، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- افشار، ایرج. (1374)، یادگارهای یزد، معرفی ابنیه تاریخی و آثار باستانی شهر یزد، ج 1 و 2، چاپ دوم، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- افضل الملک، غلامحسین خان. (1355)، «کتابچه تفصیل و حالات دارالایمان قم»، مجله فرهنگ ایران‌زمین، 22: 67-150.
- افضل الملک، غلامحسین خان. (1360)، سفرنامه خراسان و کرمان، به اهتمام قدرت الله روشنی، تهران: انتشارات توس.
- امین لشکر، قهرمان. (1374)، روزنامه سفر خراسان به همراهی ناصرالدین‌شاه (1300)، به کوشش ایرج افشار و محمد رسول دریاگشت، تهران: انتشارات اساطیر.
- پسندیده، محمود. (1394)، اسناد و موقوفات مدارس تاریخی حوزه علمیه مشهد، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
- پیگولوسکایا، نیناویکتوروونا. (1367)، شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، ترجمه: ر.عنایت‌الله، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- توانگر مروستی، مجید. (1394)، قلعه روستاهای تاریخی منطقه هرات و مروست استان یزد، تهران: انتشارات سبحان نور.
- حسینی یزدی، سیدرکن‌الدین. (1330)، جامع الخیرات، به کوشش ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: انتشارات فرهنگ ایران‌زمین.
- حکمت یغمایی، عبدالکریم. (1369)، بر ساحل کویر نمک، تهران: انتشارات توس.
- حموی بغدادی، یاقوت. (1380)، معجم‌البلدان، ترجمه علینقی منزوی، تهران: انتشارات پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی کشور.
- خیاط مقدم، میترا؛ ایرانی بهبهانی، هما و دارابی، حسن. (1396)، «باززنده‌سازی باغ نشاط شهر فیروزه بر اساس مستندات تاریخی و محیطی»، پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، 7 (15)، 219-238.
- دهگان، ابراهیم. (1389)، «دسکره»، فصلنامه گنجینه اسناد، دفتر سوم، 199-202.
- راعی، حسین و بیگلری، محسن. (1400)، «انشاء مزرعه دولت‌آباد قم، از آغاز تا اضمحلال»، معماری اقلیم گرم و خشک، 9 (13): 59-77.
- راعی، حسین. (1396)، «در جستجوی مزارع مسکون اربابی در نیاسر»، مجموعه مقالات همایش باغ‌های تاریخی، دانشگاه کاشان، 230-251.
- راعی، حسین. (1397)، فهم و تقرب به مفاهیم حفاظت از مزارع مسکون تاریخی، رساله دکتری رشته حفاظت معماری، دانشگاه هنر اصفهان.
- راعی، حسین. (1400)، «قابلیت‌های پنهان در مزارع مسکون تاریخی نیاسر»، نشریه معماری و شهرسازی ایران، 12 (1)، 174-157.
- راعی، حسین. (1400)، «گونه شناسی مزارع تاریخی در اقلیم گرم و خشک با تکیه‌بر ویژگی‌های کالبدی و کارکردی آن»، معماری اقلیم گرم و خشک، 9 (14): 27-48.
- سازمان نقشه‌برداری کشور. (1400)، عکس‌های هوایی مزارع قاضی‌بالا و نصرت‌آباد.
- شیخ الحکمایی، عمادالدین. (1388)، اسناد معماری ایران، دفتر اول، تهران: مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری متن.
- صفی نژاد، جواد. (1368)، بنه (نظام‌های زراعی سنتی در ایران)، تهران: انتشارات امیرکبیر.
- فرمانفرما، عبدالحسین میرزا. (1383)، مسافرت نامه کرمان و بلوچستان، به کوشش ایرج افشار، تهران: انتشارات اساطیر.
- قمی، حسن بن محمد. (1385)، تاریخ قم، تصحیح سید جلال‌الدین تهرانی، قم: انتشارات زائر- آستانه مقدسه.
- کلانتر ضرابی، عبدالرحیم (سهیل کاشانی). (1387)، تاریخ کاشان، به کوشش ایرج افشار، تهران: انتشارات امیرکبیر.
- گروت، لیندا و وانگ، دیوید. (1392)، روش‌های تحقیق در معماری، ترجمه: علیرضا عینی فر، چ هفتم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- لمتون، آن‌کاترین‌سواین‌فورد. (1345)، مالک و زارع در ایران، ترجمه: م. امیری، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- محمدمرادی، اصغر؛ صالحی کاخکی، احمد و راعی، حسین. (1395)، «آغازی بر فهم مزارع مسکون تاریخی در یزد». مجله پژوهش‌های معماری اسلامی، 4 (4)، 1-19.
- نجم‌الملک، میرزا عبدالغفار. (1341)، سفرنامه خوزستان، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- الهمدانی، رشیدالدین فضل‌الله. (1356)، وقف نامه ربع رشیدی، به کوشش مجتبی مینوی و ایرج افشار، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران.
)