نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 هیات علمی گروه باستان شناسی دانشگاه تهران
2 پژوهشگر آزاد
چکیده
دشت بیستون در غرب ایران قرار دارد. انسان از دیرباز با شناخت محیط پیرامون و بهره‌مندی از پتانسیل‌های موجود در فراهم ساختن بستر مناسبی برای استقرار و معیشت در این منطقه کوشیده است که نمونه بارز آن زاغه‌های دستکند است. این آثار در روستاهای زیادی همانند ظلم آباد سفلی، باقرآباد، چشمه کبود، کوری زاغه، زالوآو و محوطه تاریخی بیستون شناسایی شده است. سوال اینجاست که در دشت بیستون ساخت زاغه‌های دستکند در کدام دوره آغاز شده و کاربرد آنها تا زمانی تداوم داشته است؟ اجزای سازنده و ساختار معماری این دستکندها چگونه بوده است؟ پژوهش حاضر به روش توصیفی _ تحلیلی است و روش تحقیق براساس فعالیت‌های میدانی و مطالعـات کتابخانـه‌ای استوار است. هدف از پژوهش، معرفی و بررسی دستکندهای دشت بیستون، شناخت دانش بومی و آخرین حلقه تاریخ معماری سنتی در منطقه است. در دوره قاجار و پهلوی ساخت زاغه دستکند در پیوند با بافت روستا عمومیت داشته است. این فضاهای زیرزمینی با پلانی مشابه دارای فضاهایی ورودی (راهَنگ)، فضای مرکزی (راسا)، فضاهای جانبی (چَپَک) و هواکش بوده و در پاییز تا اوایل بهار برای نگهداری دام مورد استفاده قرار می‌گرفت. وسعت و تعداد فضاها به وضعیت اقتصادی، شرایط توپوگرافی، نوع خاک و همجواری با فضاهای دیگر بستگی داشت.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
- آذرنگ، غلامحسین. (1375)، «بیستون»، دانشنامه جهان اسلام، جلد 5، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دائره المعارف اسلامی، چاپ اول: 210-212.
- اشرفی، مهناز. (1390)، «پژوهشی در گونه شناسی معمـاری دستکند»، نامه معماری و شهرسازی، شماره 7: 25-47.
- ایزیدور خاراکسی. (1381)، کاروانسراهای اشکانی، ترجمۀ همایون صنعتی زاده، کرمان: دانشگاه شهید چمران، چاپ اول.
- جکسن، ابراهم و. ویلیام. (1357)، سفرنامه جکسن: ایران در گذشته و حال، ترجمه: منوچهر امیری و فریدون بدره‌ای، تهران: خوارزمی، چاپ اول.
- حاتمی، غفار و شریفی، مسعود. (1394)، «بررسی فنی ساختار و علل پیدایش زاغه‌ها در محوطه میراث جهانی بیستون»، مجموعه مقالات اولین همایش معماری دستکند، گردآوری مهناز اشرفی، تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، 226-236.
- خانمرادی، مژگان. (1385)، گزارش بررسی زاغه‌های عرصه تاریخی- فرهنگی بیستون، مرکـز اسناد پایگاه میراث جهانی بیستون.
- خانمرادی، مژگان. (1392)، گزارش گمانه‌زنی بخش غربی بنای ناتمام ساسانی- کاروانسرای ایلخانی بیستون، مرکـز اسناد پایگاه میراث جهانی بیستون.
- خانمرادی، مژگان. (1393)، «توالی استقراری دشت بیستون از آغاز تاکنون»، مجموعه مقاله‌های باستان‌شناسی در بیستون، به کوشش حسین راعی و مژگان خانمرادی، تهران: ایران نگار: 14-34.
- دیودور سیسیلی. (1384)، ایران و شرق باستان در کتابخانه تاریخی، ترجمه و حواشی محمد بیکس شورکایی، اسماعیل سنگاری، تهران: جامی، چاپ اول.
- رهبر، مهدی. (1380)، فصل سوم کاوش‌های باستان‌شناسی بیستون، مرکز اسناد پایگاه میراث جهانی بیستون.
- رهبر، مهدی. (1388)، فصل ششم کاوش‌های باستان‌شناسی بیستون، مرکز اسناد پایگاه میراث جهانی بیستون.
- ساروخانی، زهرا. (1385)، «چگونگی معماری دست‌کن و انواع آن در ایران»،چکیده مقالات همایش بین‌المللی باستان‌شناسی ایران: حوزه غرب، تهران: پژوهشکده سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی: 150.
- شریفی دیرین، مسعود. (1388)، طرح مرمت و ساماندهی زاغه بزرگ بیستون، پایان‌نامۀ کارشناسی رشتۀ مرمت بنا، مرکز آموزش عالی میراث فرهنگی و گردشگری.
- شریفی دیرین، مسعود. (1397)، بررسی شاخصه‌های پایداری در معماری دستکند بیستون، ششمین کنفرانس ملی مهندسی عمران، معماری و توسعه شهری، بی‌جا، بی نا: 1-9.
- فلاندن، اوژن. (1356)، سفرنامه اوژن فلاندن به ایران، ترجمۀ حسین نور صادقی، تهران: اشراقی، چاپ اول.
- عبداللهی، سیاوش و ستارنژاد، سعید. (1399)، «معماری دستکند در روستای بینه لر مشکین‌شهر (شمال غرب ایران)»، اثر، دوره 41، شماره 91: 480-497.
- کاویانی، محمدرضا. (1389)، میکروکلیمالوژی، تهران: سمت، چاپ اول.
- کرماجانی، شهین. (1379)، گزارش دومین فصل کاوش‌های باستان‌شناسی بیستون، مرکز اسناد پایگاه میراث جهانی بیستون.
- لوشای، هاینتس. (1385)، «موقعیت جغرافیایی»، بیستون، کاوش‌ها و تحقیقات سال‌های 1963- 1967، به کوشش ولفرام کلایس و پتر کالمایر، ترجمه فرامرز نجد سمیعی، تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری: 16-15.
- محمدی‌فر، یعقوب و همتی ازندریانی، اسماعیل. (1395)، «مطالعه و بررسی معماری دستکند ایران»، مسکن و محیط روستا، دوره 35، شماره 156، 97-110.
- محمدی قصریان، سیروان و فتاحی دارنی، مهدی. (1395)، «بـررسی شـیوه‌های معیشتـی سـاکنان امـروزی مـنطقۀ بیـستون و ریشه‌یابی آنها بر اساس شواهد باستان شناختی»، باستان‌شناخت، سال دوم، شماره 4، 7-24.
- مراقی، سمیه و پرهیزکاری، مهرداد. (1394)، «معماری دستکند در منطقه خرقان قزوین»، اثر، شماره 70: 93-108.
- مهدی‌آبادی، ملیحه. (1383)، گزارش پیشنهاد تعیین عرصه و حریم بیستون، مرکز اسناد پایگاه میراث جهانی بیستون.
- مهندسین مشاور پارسه برماند. (1382)، کاروانسرای بیستون: پژوهش و طراحی، مرکز اسناد پایگاه میراث جهانی بیستون.
- ناصرالدین‌شاه قاجار. (1362)، سفرنامه عتبات ناصرالدین‌شاه قاجار، به کوشش ایرج افشار، تهران: فردوسی، چاپ اول.
)