نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز
2 دانشجوی دکتری معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران
3 دانشجوی دکتری معماری اسلامی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران
4 کارشناسی ارشد معماری اسلامی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران
چکیده
جهت‌گیری معماری، گاه یک انتخاب، گاه اجبار و گاه به عنوان یک راه‌‌حل، ناشی از عواملی است که معمار سنتی توانایی تغییر مکانشان را نداشته و با جهت‌گیری، تمایل خویش ناشی از عوامل متفاوت را جهت حل‌مسئله از طریق سلسله‌مراتب دسترسی در سازماندهی‌فضایی، نشان‌داده است. ورودی بعنوان عضوی مهم در نظام سلسله مراتبی، به عنوان شروع کننده و حلقه اتصال فضاها، می‌تواند بر جهت‌گیری خانه‌های بومی اثرگذار باشد. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و با هدف تبیین ارتباط میان جهت‌گیری خانه‌های قاجاری تبریز و سازمان‌فضایی آن‌ها از منظر نظام ورودی انجام گرفته است. طی بررسی‌ها، هدف از طراحی ورودی، هدفمندبودن مسیر دسترسی به حیاط بود و دستگاه ورودی نقش بسزایی در جهت‌گیری دارد؛ بدین‌صورت که با وجود تعدد ورودی که هرکدام، امکان تقسیم خانه به یک بخش مجزا را دارند و هر بخش می‌تواند جهت‌گیری و محور خاص خود را داشته باشد. نظام فضایی هر بخش بر عهده حیاط (در ورودی‌های حیاط بیرونی) و تالار (در ورودی‌های سایر جبهه‌ها) است که با گذشت زمان و نزدیک‌شدن به انتهای دوره قاجار و توسعه‌عمودی خانه‌ها، این نقش از تالار به سرسرا محول شده است. همچنین سازماندهی با سرسرا بر خلاف سازماندهی با تالار، موجب کاهش استقلال و افزایش انعطاف‌پذیری فضاها شده است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
- اسماعیلی سنگری، حسین و عمرانی، بهروز. (1393)، تاریخ و معماری خانه‌های تبریز قدیم، تبریز: فروزش.
- اردلان، نادر و بختیار، لاله. (1380)، حس وحدت، سنت عرفانی در معماری ایرانی، ترجمه: حمید شاهرخ، اصفهان: نشر خاک.
- ارغیانی، مصطفی. (1398)، «تحلیل راندمان عملکردی خانه‌های دوره قاجار شهر تبریز بر اساس شاخص کیفیت دسترسی به فضا»، دومین کنفرانس عمران، معماری و شهرسازی کشورهای جهان اسلام، تبریز: دانشگاه تبریز.
- ارمغان، مهتاب و ثروت جو، حمید. (1391)، «سازماندهی فضایی مسکن معاصر؛ بهره‌گیری از الگوهای معماری سنتی»، همایش ملی صد سال معماری و شهرسازی ایران، سازمان نظام مهندسی ساختمان استان البرز.
- بانی مسعود، امیر. (1394)، معماری معاصر ایران: در تکاپوی بین سنت و مدرنیته، تهران: هنر معماری قرن.
- بلیلان، لیدا. (1387)، تأثیر فضای بینابینی در پیوستگی عناصر معماری و شهری در ایران (مطالعه موردی: بخشی از بافت تبریز)، رساله دکتری رشته معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات تهران.
- بنتلی، ای‌ین؛ الکک، آلن؛ مورین، پال؛ گلین، سومک و اسمیت، گراهام. (1391)، محیط‌های پاسخده: کتابی راهنما برای طراحان؛ ترجمه: مصطفی بهزاد فر، تهران: دانشگاه علم و صنعت.
- بهمنی، المیرا؛ گودرزی، سروش و زارعی، محمدابراهیم. (1395)، «بررسی شناخت عوامل زمینه‌گرا در کالبد خانه‌ها و بافت کهن سنندج با نگاهی به ویژگی‌های عمارت وکیل‌الملک»، مطالعات شهر ایرانی- اسلامی، سال هفتم، شماره 26: 55-69.
- پوراحمدی، مجتبی؛ یوسفی، مجتبی و سهرابی، مهدی. (1390)، «نسبت طول به عرض حیاط و اتاق‌ها در خانه‌های سنتی یزد: آزمونی برای نظر استاد پیرنیا دربارۀ مستطیل طلایی ایرانی»، هنرهای زیبا، دوره سوم، شماره 47: 77-69.
- تقوایی، ویدا. (1386)، «نظام فضایی پنهان معماری ایرانی و ســاختار آن»، هنرهای زیبا، دوره سی‌ام، شماره 30: 52-43.
- تقی زاده، علیرضا و تقوایی، ویدا. (۱۳۹۸)، «محوربندی فضایی، سیر تجلی وحدت در کثرت در معماری خانه‌های سنتی شوشتر»، هویت شهر، دوره سیزدهم، شماره 40: 108-91.
- جمالی، سیروس و خندانی، نادیا. (1399)، «مطالعه تطبیقی ساختار کالبدی خانه‌های سنتی دوره قاجار (نمونه موردی: شهر تهران و تبریز)»، شباک، دوره پنجم، شماره 55: 12-1.
- حائری، محمدرضا. (۱۳۷۵)، «طراحی مسکن امروزی و اصول معماری خانه‌های سنتی»، آبادی، دوره ششم، شماره 23: ۱۸-۲۸.
- حائری، محمدرضا. (1388)، خانه فرهنگ طبیعت: بررسی معماری خانه‌های تاریخی و معاصر. تهران: مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری ایران.
- حمزه نژاد، مهدی و رادمهر، مهسا. (1396)، «تحلیل اصول فضایی و الگوگزینی بهینه در معماری الگوگرای معاصر ایران، بررسی موردی: سازمان میراث فرهنگی کشور، حسین امانت»، مطالعات معماری ایران، دوره ششم، شماره 11: 168-145.
- حق‌جو، امیر؛ سلطان‌زاده، حسین؛ تهرانی، فرهاد و آیوازیان، سیمون. (1398)، «سیر تحول در اندام‌های اصلی خانه‌های تبریز از دوره قاجار تا دوره پهلوی دوم»، صفه، دوره بیست و نهم، شماره 3: 140-121.
- دانشمند، سارا و نقره‌کار، عبدالحمید. (1393)، «چگونگی طراحی ورودی با توجه به اصول شکل‌گیری معماری آستانگی»، ساخت شهر، دوره یازدهم، شماره 28: 54-41.
- دیبا، داراب. (1378)، «الهام و برداشت از مفاهیم بنیادی معماری ایران»، معماری و فرهنگ، دوره اول، شماره 1: 111-97.
- زومتور، پیتر. (۱۳۹۴)، رهیافت پدیدارشناسی در اندیشه پیتر زومتور، ترجمۀ مرتضی نیک فطرت و صدیقه میرگذار لنگرودی، تهران: موسسه علم معمار.
- سلطان زاده، حسین. (1372)، فضاهای ورودی خانه‌های تهران قدیم، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
- سلطان‌زاده، حسین. (1373)، فضاهای ورودی در معماری سنتی ایران، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
- سلطان‌زاده، حسین. (1384)، «از خانه تا آپارتمان»، معماری و فرهنگ، دوره -، شماره 23: 154-143.
- سلطانعلی، اکرم. (۱۳۹۰)، «تحلیل انتظام فضایی در طراحی معماری مسکن سنتی و معاصر ایرانی نمونه موردی شهر گرگان»، اولین همایش مسکن ایرانی، دانشگاه آزاد اسلامی شیراز.
- فرح‌بخش، مرتضی؛ حناچی، پرویز و غنائی، معصومه. (1396)، «گونه شناسی خانه‌های تاریخی بافت قدیم شهر مشهد، از اوایل قاجار تا اواخر پهلوی اول»، مطالعات معماری ایران، دوره ششم، شماره 12: 116-97.
- فلاح فر، سعید. (1389)، فرهنگ واژه‌های معماری سنتی ایران، تهران: انتشارات کاوش پرداز.
- فلامکی، محمد منصور. (۱۳۹2)، اصل‌ها و خوانش‌ها در معماری ایرانی، تهران: موسسه علمی و فرهنگی فضا.
- قائم، گیسو. (1375)، «زبان مشترک ساخت مسکن در معماری گذشته ایران»، صفه، سال ششم، شماره 21 و 22: 27-22.
- قوچانی، محیا و عربی، محمد. (1399)، «شناسایی و اولویت‌بندی عوامل تأثیرگذار بر روند طراحی و نحو فضا در خانه‌های سنتی (نمونه موردی: خانه ادب سمنان)»، پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دوره دهم، شماره ۲۶: ۲۳۳-۲۵۴.
- کاتب، فاطمه. (1385)، معماری خانه‌های ایرانی، تهران: طبع و نشر.
- کاظم‌زاده رائف، محمدعلی و میردریکوندی، صبا. (1399)، «بازشناسی چگونگی محرمیت در خانه سنتی ایرانی با تأکید بر مظاهر حریم خصوصی در عناصر معماری نمونه موردی: خانه رسولیان یزد»، معماری شناسی، سال سوم، شماره 17: 8-1.
- کلانتریان، سیده مرجان؛ فروزان یار، حمیدرضا و اکبریان، محمدرضا. (1393)، «خانه‌های بافت تهران قدیم در دوران قاجار و پهلوی»، اولین کنفرانس ملی شهرسازی، مدیریت شهری و توسعه پایدار تهران.
- کیائی، مهدخت؛ سلطان زاده، حسین و حیدری، علی‌اکبر. (1398)، «سنجش انعطاف‌پذیری نظام فضایی با استفاده از تکنیک چیدمان فضا (مطالعۀ موردی: خانه‌های شهر قزوین)»، باغ نظر، دوره شانزدهم، شماره 71: 76-61.
- معماریان، غلامحسین. (1372)، آشنایی با معماری مسکونی ایرانی: گونه شناسی درون‌گرا، تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران.
- معماریان، غلامحسین. (۱۳۸۴)، سیری در مبانی نظری معماری، تهران: انتشارات سروش دانش.
- معماریان، غلامحسین. (۱۳۹2)، معماری ایرانی، به تقریر از دکتر محمد کریم پیرنیا، تهران: سروش دانش.
- مهدوی نژاد، محمدجواد و ناگهانی، نوشین. (۱۳۹۰)، «تجلی مفهوم حرکت در معماری معاصر ایران»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دوره اول، شماره ۳: 34-21.
- منصوری، بهروز. (۱۳۷۹)، مطالعه تحلیل خانه‌های تبریز پیش از دوره پهلوی (تحلیل گونه‌شناسانه طرح‌های اقلیمی و فرهنگی در خانه‌ها)، رساله دکتری رشته معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران.
- میرمیران، سید هادی. (1379)، مدرسه شهید مطهری (سپهسالار): نگاهی به معماری دوره قاجار، شکوفایی فضا و افول ساخت و پرداخت. نشریه معمار، دوره -، شماره 8: 56-54.
- نقره‌کار، عبدالحمید؛ حمزه نژاد، مهدی و رنجبر کرمانی، علی‌محمد. (۱۳۸۷)، درآمدی بر هویت اسلامی در معماری و شهرسازی، تهران: پیام سیما.
- نوایی، کامبیز و حاجی قاسمی، کامبیز. (1391)، خشت و خیال، تهران: انتشارات سروش.
- هاشمی زرج‌آباد، حسن؛ زارعی، علی و تقوی، عابد. (1393)، «درون‌گرایی و بازتاب اصل محرمیت در معماری ایرانی- اسلامی، نمونه پژوهش میدانی؛ خانه‌های تاریخی بیرجند»، خراسان بزرگ، دوره نهم، شماره 2: 97-83.
)