نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان

2 دانشگاه منابع طبیعی گرگان

چکیده

یکی از روش‌های مورد استفاده برای پاسخگویی به دغدغه‌های انسان در جامعه‌ی امروز، رجوع به دانش تجربی گذشتگان و بهره‌گیری از خرد‌تجربی انباشته و تاریخی بهره برداران محلی است. از جمله این دانش‌های ارزشمند، دانش بومی گاه منحصربفرد شناسایی گیاهان خودروی خوراکی و شیوه‌های مصرف آنها در جوامع محلی است. لذا تحقیق حاضر با هدف آشنایی و مستندسازی فرهنگ استفاده سنتی از گیاهان خوراکی مراتع زبرخان واقع در استان خراسان رضوی صورت گرفت. در این مطالعه باور‌ها و دانستنی‌های سنتی مردم پیرامون گیاهان در قالب مصاحبه‌ی آزاد به صورت گروهی و انفرادی، مشاهده‌ی مشارکتی، حضور‌های مستمر و پی‌درپی در طی سال‌های 96-97 گردآوری گردید. شیوه‌ی انتخاب افراد جهت مصاحبه به روش هدفمند و به صورت گلوله برفی بوده است. مصاحبه‌ها با محوریت نام محلی گیاهان، فرم رویشی، نحوه‌ی برداشت، اندام مورد استفاده، نحوه‌ی مصرف و خواص گیاهان مطرح و مصاحبه تا جایی ادامه پیدا می-کرد که پاسخ‌های تکراری ثبات و صحت مصاحبه را محقق می‌ساخت. در نهایت از اطلاعات کسب شده از شیوه‌های متفاوت مصاحبه فیش برداری شده و استخراج مفاهیم کلیدی بر اساس هدف تحقیق صورت پذیرفت. یافته‌ها نشان داد که اغلب گونه‌های شناسایی شده به جز مصارف خوراکی، واجد مصارف چند منظوره دارویی و تامین علوفه دام بوده و به جز تامین نیازهای خوراکی و دارویی سالیانه خانوار در تامین بخشی از معیشت ساکنین از طریق جمع آوری و فروش یا تامین علوفه دام، دخیل هستند. نتایج این تحقیق و یافته‌های آن می‌تواند بسترساز تحقیقات آتی در زمینه توسعه دانش غذایی و مدیریت مراتع از طریق اصلاح و احیاء آنها با گیاهان خوراکی و دارویی مورد استقبال مردم در مناطق مشابه باشد.

کلیدواژه‌ها

 
 
-  بلوکباشی، علی. (1388)، در فرهنگ خود زیستن و به فرهنگ‌های دیگر نگریستن، تهران: نشر گل‌آذین.
-  پویان، محسن. (1391)، دانشنامه فرهنگ و تمدن خراسان جنوبی، گیاهان دارویی خراسان جنوبی، تهران، فکر بکر.
-  جانب اللهی، محمد سعید. (1385)، خوراک‌های آئینی و سفره‌های نذری در: چهل گفتار در مردم‌شناسی میبـد، تهـران: گنجینه هنر.
-  حداد عادل، غلامعلی. (1382)، درآمدی بر واژه‌گزینی مردمی. نامه فرهنگستان، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
-  روح‌الامینی، محمود.(1377)، روش تحقیق در مدیریت با رویکرد (پیمایشی)، نشر فوژان.
-  غفاری، یعقوب. (1391)، طب سنتی و تاریخچه طب جدید در استان کهگیلویه و بویر احمد، اصفهان: انتشارات نقش مانا.
-  فرهادی، مرتضی. (1386)، واره، درآمدی بر مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی تعاون، تهران: شرکت سهامی انتشار.
-  گوهریان، پریا. (1388)، سفره های‌آسمانی: سفره‌های نذری ایرانیان، همدان: هانی
-  میرزا قاجار، نادر. (1386)، خوراک‌های ایرانی، به کوشش احمد مجاهد، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
-اهوازی، مریم؛ اکبرزاده، محمد؛ خلیقی سیگارودی، فرحناز و کهندل، اصغر. (1391)، «معرفی گیاهان دارویی پرمصرف در طب سنتی منطقه شرق مازندران»، فصلنامهگیاهاندارویی، سال چهارم شماره 44: 175-164.
-  ایزدی جیران، اصغر. (1392)، «چشیدن مناسک: مردم‌نگاری حسی غذای نذری در تهران»، پژوهش‌هایانسان‌شناسیایران، سال سوم شماره 2: 25-45.
-بازگیر، احمد؛ نمیرانیان، منوچهر و  عواطفی همت، محمد.(1394)، «گیاه مردم‌نگاری برودار در منطقه کاکاشرف شهرستان خرم آباد»، دو فصلنامۀ دانش‌های بومی ایران، سال دوم شماره3: 179-222.
-  چهارسوقی امین، حامد و غیاثوند، فرهاد. (1384)، «فناوری بومی راهبردی مناسب برای پایداری نظام‌های کشاورزی»، جهاد، شماره269: 79- 86.
-  حاجی علی محمدی، هما؛ تقوی شیرازی، مریم و قربانی، عبدالباسط. (1385)، «اطلس مردم گیاه‌درمانی ایران»، فصلنامۀ علوم اجتماعی، شماره 34،35: 176-198.
-حیدری، قدرت اله و سعیدی گراغانی، حمیدرضا.(1393)، «بررسی دانش بومی خبرگان عشایر نیمه کوچنده البرز شمالی (مطالعۀ موردی: مراتع ییلاقی دامنۀ جنوبی کوه دماوند)»، فصلنامۀ علمی-پژوهشی تحقیقات مرتع و بیابان ایران، شماره 22: 219-229.
-دولتخواهی، مهدی و نبی پور، ایرج. (1392)، «بررسی اتنوبوتانی گیاهان دارویی حوزه آبریز شمال شرقی خلیج‌فارس»، فصلنامهگیاهاندارویی، سال دوم ۲ شماره ۵۰: ۱۲۹-۱۴۳.
-دیفرخش، سیده معصومه؛ بارانی، حسین و پوررضایی، جواد. (1393)، «قوم گیاه‌شناسی گیاهان غیر علوفه‌ای منطقه دلی کما (دره‌ای کوهستانی در زاگرس مرکزی)»، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 67: 153-207.
-ذوالفقاری، بهزاد؛ صادقی، مسعود؛ تیری، ایمان  و یوسف علی تبار، مقداد. (1391)، «جمع‌آوری، شناسایی و بررسی مصارف سنتی منتخبی از گیاهان شهر بابل». مجله طب سنتی اسلام و ایران، شماره 1: 113-122.
-زیرایی، محمدعلی؛ ارشدی، سمیرا؛ دولتخواهی، مهدی؛ دارابی، ح  و نبی پور، ایرج. (1394). «اتنوفارماکولوژی گیاهان دارویی جلگه دشتستان در منطقۀ زیرراه (توز) استان بوشهر»، دوماهنامه طب جنوب، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی بوشهر، شماره 4: 827-844.
-سجادی، سید ابراهیم؛ بتولی، حسین  و قنبری، علی.(1390)، «جمع‌آوری و بررسی مصارف سنتی منتخبی از گیاهان شهرستان کاشان». مجله طب سنتی اسلام و ایران، شماره : 29-36.
-سعادت پور، مسلم؛بارانی، حسین؛ عابدی سروستانی، احمد  و فروزه، محمدرحیم. (1396)، «بررسی اتنوبوتانی گیاهان دارویی سجاسرود (استان زنجان)». فصلنامه گیاهان دارویی، شماره 3: 185- 193.
-  شیبانی،‌ سیمین. (1381)، «سفره ایرانی»،‌ ایران‌شناسی، سال چهاردهم شماره 56: 835-849.
-صادقلو، طاهره  و عزیزی دمیرچیلو، عبدالله. (1394)، «ارزیابی میزان تأثیرگذاری دانش بومی بر پایداری توسعه کشاورزی (مطالعۀ موردی، روستاهای دهستان گوگ تپۀ شهرستان بیله سوار)»، پژوهش‌های روستایی، شماره 2: 389-410.
-  صادقی، امیر  و هاشمی، ابراهیم، (1388)، «تحلیل مردم شناختی خوراک در هورامان»، انسان‌شناسی و فرهنگ، سال هفتم شماره 1: 1-31.
-  صفوی، کوروش. (1382)، «بحثی دربارة طرح‌واره‌های تصویری از دیدگاه معنی شناسیِ شناختی». فصلنامة نامه فرهنگستان، شماره 21: 85-65.
-علوی زاده، سید امیرمحمد؛ میرلطفی، محمود رضا؛ ملانوروزی، معصومه  و حسینی، نسیبه. (1394)، «ارزیابی تأثیر شبکه‌های مجازی اجتماعی بر بهبود عملکرد تولید کشاورزان (مطالعه موردی: بخش زبرخان شهرستان نیشابور)»، فصلنامه علمی- پژوهشی برنامه‌ریزی فضایی (جغرافیا)، سال پنجم شماره 4: 39-56.
-  علیزاده اقدم، محمدباقر. (1391)، «تحلیل جامعه‌شناختی سبک غذایی شهروندان تبریزی»، رفاه اجتماعی، شماره 44: 285-320.
-  غفاری، یعقوب. (1393)، «معرفی گیاهان خودروی خوراکی کهگیلویه و بویراحمد»، فصلنامه علوم اجتماعی، 67.
-فروزه، محمدرحیم؛ حشمتی، غلامعلی  و بارانی، حسین. (1396)، «دانش سنتی بهره‌برداری از گیاهان خودرو در تهیۀ خوراک (نمونۀ موردی: عشایر مرتع دیلگان)». دو فصلنامه دانش‌های بومی ایران، شماره 5، 73-123.
-فرهادی، کاوه و سالمی قمصری، مرتضی. (1393)، «مدیریت دانش نگهداری خوراک در ایران. موردمطالعه: طبقه‌بندی سنتی خوراک»، دو فصلنامه دانش‌های بومی ایران، شماره 1: 203-228.
-  فرهادی، مرتضی. (1393)، «مردم‌نگاری دانش‌ها و فناوری‌های سنتی:"نان شب" مردم نگاران ایران». دو فصلنامه دانش‌های بومی ایران، شماره 2: 1-49.
-  فرهادی، مرتضی. (1392)، «گلخوشناسی گونه‌ای گل حسرت جوغاسم (جی غال اسمک، پیشوک، پیغوک)»، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 63: 1-23.
-فرهادی، مرتضی. (1385)، «گیاه مردم‌نگاری با چکیده و نمونه‌هایی از گیاه مردم‌نگاری گیاهان خودروی کمره». فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 34، 35: 41-96.
-فلاحی، حمیدرضا؛ علمی، سعید؛ بهدانی، محمدعلی  و اقحوانی شجری، مهسا. (1394)، «ارزیابی دانش بومی و نوین زراعت زعفران (مطالعۀ موردی: سرایان)»، مجله پژوهش‌های زعفران، سال سوم شماره 1: 31-50.
-  مرادی نژاد، شاهین و  وزیر پور، منصوره. (1391)، «اتنوبوتانی گیاهان دارویی توسط مردم مبارکه اصفهان»، داروهای گیاهی، شماره 2 : 129-111.
-  مقصودی، منیژه  و پارسا پژوه، سپیده.(1390)، «گیاه قوم‌شناسی منطقه پس قلعه در شمال شهر تهران»، پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، شماره 2: 161-137.
-  موسوی گرما رودی، علی. (1351)، «نگاهی به شیوه‌های پختن نان در روستاهای استان فارس»، مجله هنر و مردم، شماره 118: 24-27.
-میردیلمی، سیده زهره؛ حشمتی، غلامعلی  و بارانی، حسین. (1393)، «مطالعه اتنوبوتانی و اتنواکولوژی گونه‌های دارویی کچیک (مطالعه موردی مراتع کچیک در شمال شرق استان گلستان)»، دو فصلنامه دانش‌های بومی ایران، شماره2.
-  نفیسی، نهال. (1390)، «مردم‌نگاری و نیم‌قرن تغییر و تحول در فرهنگ حرفه‌ای انسان‌شناسی»، مجله پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، شماره 1: 61-78.
-   وکیلیان، سید احمد. (1385)، «گزارش‌ همایش سفره‌های‌ نذری»، فرهنگ مردم،‌ شماره 19 و 20: 5-6.
-  هزارجریبی، جعفر و صفری شالی، رضا. (1394)، «کاربست نظریۀ  بنیانی در شناخت دانش بومی»، دو فصلنامه دانش‌های بومی ایران، شماره 3: 37- 65.
-کوسه غراوی، یازمراد؛ شهرکی، محمدرضا؛ عابدی سروستانی، احمد و بهمنش، بهاره. (1393)، دومین همایش ملی کاربرد گیاهان دارویی در سبک زندگی و طب سنتی، وزارت علوم تحقیقات فناوری دانشگاه تربت حیدریه.
-گنجعلی، علیرضا و خاک سفیدی، علی. (1393)، مقاله اتنوبوتانی برخی از گونه‌های گیاهان دارویی منطقه سیستان، دومین همایش ملی گیاهان دارویی و کشاورزی پایدار.
-حسینی، مروارید. (1397)، بررسی دانش بومی مهم‌ترین گونه‌های علوفه‌ای و غیر علوفه‌ای منطقۀ زبرخان (استان خراسان رضوی)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته مرتعداری، دانشگاه علوم کشاوری و منابع طبیعی گرگان.
-دیفرخش، سیده معصومه. (1391)، بررسی دانش بومی مهم‌ترین گونه‌های غیر علوفه‌ای منطقه دلی کما، استان کهگیلویه و بویراحمد. پایان‌نامه کارشناسی ارشدرشتهمرتع‌داری، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان.
-فروزه، محمدرحیم؛ حشمتی، غلامعلی و بارانی، حسین. (1393)، بررسی اتنوبوتانی و پیش‌بینی زیستگاه مطلوب برخی از گونه‌های مهم مرتعی (مطالعۀ موردی: مرتع دیلگان، استان کهگیلویه و بویر احمد) رساله دکتریرشته مدیریت مرتع، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان.
-میردیلمی، زهره. (1390)، بررسی اکولوژی، اتنوبوتانی و اتنوفارماکولوژی مهم‌ترین گونه‌های دارویی حوزۀ کیچک، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته مدیریت مرتع، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان.
 
-   Alavi Zade, Amir Mohammad, Mir Lotfi, Mahmoud Reza, Norouzi, M, Hosseini, Nasibe. (2015). “The effect of virtual social networking on the improvement of farming productivity (Case study: Zebarkhan in Neishabour)”, Journal of Spatial Planning, 4(5): 39-56. (Persian).
-   Grenier, Louise. (1998). Working with indigenous knowledge. Canada: IDRC.
-   Johnson, Mark. (1987). The Body in the Mind: The Bodily Basis of Meaning, Imagination andReason. Chicago: University of Chicago Press.
-   Ahmadian-Attari, Mohammad Mahdi., Monsef Esfahani, H. R., Amin, Golam Reza., Fazeli Rohola., Jamalifar, H., Kamalinia, Golnaz., Khanlarbeik, M., Ashtiani, H., Farsam, Hasan. (2009). "The Ethnopharmacological Study on Antibacterial Activity of some Selected Plants Used in Iranian Traditional Medicine". Journal of Medicinal Plants, 8: 50-57.
-   Dugen, Yunus., Baslar, Suleyman., Mert, Hasan, Ay, Gungor. (2004). "The Use of Wild Edible Plants in Western and Central Anatolia (Turkey)". Economic Botany, 58: 684-690.
-   Kunwar, Ripu, and Bussmann, Rainer.W. (2008). "Ethnobotany in the Nepal Himalaya". Journal of Ethnobotany and Ethnomedicine. 24: 24-52.
-   Parveen, Bu., Upadhyay, Bhuraneshwar, and Kumar, Ashwani. (2007). "Traditional uses of medicinal plants among the rural communities of Churu District in the Thar Desert, India". Journal of Ethnopharmacology. 113: 387-399.
Qureshi, Rizwana, and Ghufran, Muhammad. Asad. (2007). "Indigenous knowledge of selected medicinal wild plants of district attock, punjab, Pakistan". Pakistan Journal of Botany. 7: 2291-2299