نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته کارشناسی ارشد مهندسی و مدیریت منابع آب، گروه مهندسی عمران، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

2 گروه مهندسی و مدیریت آب، دانشکده کشاورزی، دانشگاه تربیت مدرس

3 استادیار، گروه مهندسی و مدیریت آب، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

چکیده

 
درهم‌تنیدگی‌های موجود در سیستم‌های طبیعی ـ انسانی، منجر به توجه به رویکرد حکمرانی آب شده است. حکمرانی خوب، نظریه‌ای است که بر مبنای رویکرد حکمرانی شکل‌گرفته و برای دستیابی به آن، شاخص‌های متعددی توسط پژوهشگران مختلف و با توجه به شرایط حاکم بر منطقه و یا سیستم‌های آبی موردنظر ارائه ‌شده است. قنات یکی از مهم‌ترین ابتکارات ایرانیان در مواجهه با مسئله کمیابی آب است. قنات قصبه گناباد نیز از قدیمی‌ترین قنات‌های احداث ‌شده در ایران محسوب می‌شود که دانش بومی به کار گرفته ‌شده در آن منجر به دوام چند هزارساله این سازه عظیم شده است. آنچه که در دانش بومی مسائل آبی بصورت عمده به آن توجه شده است ابعاد فنی و سازه‌ای بوده است درحالی‌که دانش بومیِ حکمرانی و مدیریت آب در ایران، از غنای بسیاری برخوردار است که متأسفانه بسیار کمتر به آن توجه شده است. با توجه به‌ضرورت بررسی دانش بومی از یک‌سو و لزوم بررسی اصول حکمرانی خوب از سوی دیگر، پژوهش حاضر درصدد است تا ضمن پیوند دانش بومی حکمرانی آب در ایران با رویکرد نوین حکمرانی آب، به تبیین و واکاوی شاخص‌های حکمرانی خوب در حکمرانی مبتنی بر دانش بومی قنات قصبه گناباد بپردازد. برای دستیابی به اهداف پژوهش، از منابع کتابخانه‌ای و روش تحلیل تطبیقی استفاده ‌شده است. نتایج مطالعات، بیانگر وجود هفت مورد از شاخص‌های حکمرانی خوب شامل مشارکت، سازگاری، شفافیت، مسئولیت‌پذیری، اجماع‌محوری، حاکمیت قانون و کارآمدی و اثربخشی در دانش بومی حکمرانی این قنات است. لازم به ذکر است که واکاوی انواع همکاری‌ها در ساختار مشارکت‌محور حکمرانی و مدیریت آب قنات قصبه گناباد خود نیازمند پژوهشی مجزا است.

کلیدواژه‌ها

 
-  ارفعی، معصومه و زند، آزیتا. (1390)، «بررسی عوامل مؤثر بر دانش بومی در مصرف بهینه‌ی آب در بخش کشاورزی»، پژوهش‌های ترویج و آموزش کشاورزی، سال چهارم، شماره 3: 92102.
-  اسماعیلیان، حسین. (1399)، «مدیریت یکپارچه آب شهری، در بستر حکمرانی خوب»، آب و توسعه پایدار، سال هفتم، شماره 1: 2-3. 
-  افسری، عبدالحمید؛ حاجی‌ناصری، سعید؛ فاضلی، محمد و فیرحی، داوود. (1396)، «مدلِ داده‌بنیاد بررسی جامعه‌شناختی حکمرانی آب در بحرانِ دریاچه‌ ارومیه»، مطالعات راهبردی سیاستگذاری عمومی، سال هفتم، شماره 25: 5372.
-  باقری، علی. (1399)، «بستر حکمرانی آب زمینه ساز پیاده سازی فرآیندهای مدیریتی»، نشریه آب و توسعه پایدار، سال هفتم، شماره 1: 1-2.
-  برجسته، حمیدرضا؛ قریشی، سیده زهرا و میان آبادی، حجت.(1399)، «تبیین کارکرد رویکرد همبست در هیدروپلیتیک آب‌های فرامرزی»، اکوهیدرولوژی، سال هفتم، شماره 3: 757-773.
-  بوزرجمهری، خدیجه. (1385)، «دانش کشاورزی بومی جنسیتی و نقش آن در توسعه‌ی روستایی»، پژوهش زنان، سال چهارم، شماره 3: 97ـ114.
-  پاپلی یزدی، محمدحسین؛ لباف خانیکی، مجید؛ وثوقی، فاطمه؛ جلالی، عباس و لباف خانیکی، رجبعلی.(1388)، قنات قصبه گناباد: یک اسطوره، انتشارات پاپلی، چاپ اول.
-  پاپلی یزدی، محمدحسین و لباف خانیکی، مجید. (1379)، «نقش قنات در شکل گیری تمدن ها، نظریه پایداری فرهنگ و تمدن کاریزی»، مجموعه مقالات همایش بین المللی قنات، یزد.
-  پیمان مجد، مریم. (1390)، بررسی شاخصه‌های حکمرانی خوب در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته حقوق، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی.
-  جاسبی، جواد و نفری، ندا. (1389)، «طراحی الگوی حکمرانی خوب بر پایه نظریه سیستم های باز»، فصلنامه علوم مدیریت ایران، سال چهارم، شماره 16: 85119.
-  جمعه پور، محمود. (1393)، «بومی‌سازی در عرصه‌ توسعه روستایی و نقش دانش بومی در فرآیند آن»، دو فصلنامه دانش‌های بومی ایران، سال اول، شماره 2: 5079.
-  چمبرز، رابرت. (1396)، توسعه روستایی، اولویت‌بخشی به فقرا (حمایت از اقشار آسیب‌پذیر)، ترجمه مصطفی ازکیا، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ چهارم.
-  داوودی مقدم، فاطمه و فرکیش، هیرو. (1395)، «توسعه پایدار با نگرشی بر سازه قنات (نمونه موردی: قنات قصبه گناباد)، همایش ملی معماری شهرسازی و سرزمین پایدار، مشهد.
-  دیلمی، بهاورو میان آبادی، حجت. (1397)، «سازگاری، رویکردی ضروری در سیاست های آبی»، دومین کنفرانس حکمرانی و سیاست گذاری عمومی، تهران، دانشگاه صنعتی شریف.
-  سمساریزدی، علی اصغر؛ پویا، عبدالعظیم؛ امیربیگی، محمدعلی؛ تفتی، مرتضی؛ علمدار، محمدحسین و مهرآوران، فرحانه. (1389)، تدوین تجربیات خبرگان قنات، نشر شرکت مدیریت منابع آب ایران، چاپ دوم.
-  شریف زاده، فتاح و قلی پور، رحمت اله. (1382)، «حکمرانی خوب و نقش دولت»، مدیریت فرهنگ سازمانی، سال اول، شماره 4: 93109.
-  صابری، امیر وکرمی دهکردی، اسماعیل. (1393)، «مقایسه‌ فرهنگ و دانش بومی با دانش رسمی در حوزه‌ آبخیزداری»، دوفصلنامه‌ دانش‌های بومی ایران، سال اول، شماره 1: 181ـ201.
-  صادقی زاده بافنده، شهرزاد. (1398)، واکاوی ساختار حکمرانی مشارکتی و سازگار آب با تأکید بر دانش بومی در سیستان و بلوچستان (نمونه‌ی موردی: تالاب هامون)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته مهندسی عمران گرایش مهندسی و مدیریت منابع آب، دانشگاه فردوسی مشهد.
-  صادقی زاده بافنده، شهرزاد؛ میان آبادی، حجت و حسینی، سیدمحمود. (1397)، «واکاوی و تطابق اصول حکمرانی خوب با دانش بومی مدیریت منابع آبی»، دومین کنفرانس حکمرانی و سیاستگذاری عمومی، تهران، دانشگاه صنعتی شریف.
-  عمرانیان خراسانی، حمید. (1394)، «یادداشت تحلیل: حکمرانی خوب و مدیریت آب»، آب و توسعه پایدار، سال اول، شماره 3: 9495.
-  فرهادی، مرتضی. (1373)، فرهنگ یاریگری در ایران، درآمدی به مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی تعاون، جلد اول: یاریگری سنتی در آبیاری و کشتکاری، مرکز نشر دانشگاهی.
-  فرهادی، مرتضی. (1387)، «گونه‌شناسی یاریگری‌ها و تعاونی‌های سنتی در ایران»، پژوهش‌نامه علوم انسانی و اجتماعی، سال هشتم، شماره 2: 13ـ60.
-  فرهادی، مرتضی. (1388)، انسان‌شناسی یاریگری. نشر ثالث.
-  فرهادی، مرتضی. (1393)، «صنعت بر فراز سنت یا در برابر آن؟ (آسیب‌شناسی روند توسعه‌ی پایدار در ایران)»، دوفصلنامه دانش‌های بومی ایران، سال اول، شماره 1: 71131.
-  قره‌باغی، مریم. (1399)، استخراج چارچوبی به منظور ارزیابی عملکرد سازمانهای حوضه رودخانه (مورد مطالعاتی: شورای هماهنگی مدیریت به هم پیوسته حوضه آبریز زاینده رود، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته مهندسی و مدیریت منابع آب، دانشگاه تربیت مدرس تهران.
-  کشاورزی حسن آباد، مجتبی؛ بشیری، عباد و اوجاقلو، فرهاد. (1392)، «بررسی مسائل و مشکلات بهره‌برداری از قنات و ارائه راهکارهای بهبود آن»، اولین همایش ملی چالش‌های منابع آب و کشاورزی، اصفهان.
-  گوبلو، هانری. (1390)، قنات: فنی برای دستیابی به آب، ترجمه: ابوالحسن سروقدمقدم و محمدحسین پاپلی یزدی، انتشارات پاپلی.
-  لباف خانیکی، مجید و سمساریزدی، محمدصالح. (1390)، «واحد‌های تقسیم آب در نظام‌های آبیاری سنتی»، همایش بین‌المللی دانش سنتی مدیریت منابع آب، یزد.
-  محمدی کنگرانی، حنانه و رفسنجانی نژاد، سیما. (1394)، «بررسی ساختار قدرت در شبکه سیاستگذاری و مدیریت آب در برنامه چهارم توسعه جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه سیاستگذاری عمومی، سال اول، شماره 3: 121138.
-  مقیمی بنهنگی، سامان. (1395)، «ارزیابی سیاست‌گذاری‌های اثرگذار بر سیستم منابع آب در مقیاس حوضه آبریز از منظر کارکرد فرآیندهای یادگیری اجتماعی»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته مهندسی آب، دانشگاه تربیت مدرس.
-  مقیمی بنهنگی، سامان؛ باقری، علی و ابوالحسنی، لیلی. (1397)، «ارزیابی نهاد رسمی آب ایران متناظر با سازوکارهای حاکم بر شکل‌گیری تقاضای آب در بخش کشاورزی از منظر چارچوب یادگیری اجتماعی»، تحقیقات منابع آب ایران، سال چهاردهم، شماره 1: 140159.
-  میان آبادی، آمنه و داوری، کامران. (1399)، «ابهامزدایی از مفاهیم پایه در حوزه مدیریت آب: سازگاری با کم آبی»، آب و توسعه پایدار، سال هفتم، شماره 1: 6170.
-  میرنظامی، سید جلال الدین و باقری، علی. (1396)، «ارزیابی سیستم حکمرانی آب در فرایند حفاظت از منابع آب زیرزمینی ایران»، تحقیقات منابع آب ایران، سال سیزدهم، شماره 2: 3255.
-  وحید، مجید و رنجبر، محسن. (1397)، «آسیب‌شناسی بُعد سیاسی حکمرانی آب در ایران (1392-1368)»، سیاستگذاری عمومی، سال چهارم، شماره 4: 203223.
 
-   Akamani, Kofi, and Patrick. Impero Wilson. (2011). "Toward the Adaptive Governance of Transboundary Water Resources." Conservation Letters, 4(6), 409–16.
-   Akhmouch, Aziza, Delphine. Clavreul, and Peter Glas. (2018). "Introducing the OECD Principles on Water Governance." Water International, 43(1), 5-12.
-   Akhmouch, Aziza, and Francisco Nunes .Correia. (2016). "The 12 OECD Principles on Water Governance–When Science Meets Policy." Utilities Policy, 43, 14–20.
-   Ashton, PJ, MJ. Patrick, HM. MacKay, and AvB Weaver. (2005). "Integrating Biodiversity Concepts with Good Governance to Support Water Resources Management in South Africa." Water SA, 31(4), 449–56.
-   Benson, David, Animesh K .Gain, and Josselin J Rouillard. (2015). "Water Governance in a Comparative Perspective: From IWRM to a’nexus’ Approach?" Water Alternatives, 8(1), 756-773.
-   Cleaver, Frances, and Kristin. Hamada. (2010). "‘Good’Water Governance and Gender Equity: A Troubled Relationship." Gender & Development, 18(1), 27–41.
-   Graham, John, Timothy. Wynne Plumptre, and Bruce Amos. (2003). Principles for Good Governance in the 21st Century, Ottawa:Institute on governance.
-   Islam, Shafiqul, and Lawrence E Susskind. (2013). Water Diplomacy: A Negotiated Approach to Managing Complex Water Networks. RFF PRESS.
-   Kakonge, John O. (1998). "EIA and Good Governance: Issues and Lessons from Africa." Environmental Impact Assessment Review, 18(3), 289–305.
-   Keskinen, Marko, Joseph. HA Guillaume, Mirja. Kattelus, Miina. Porkka, Timo. A Räsänen, and Olli Varis. (2016). "The water-energy-food nexus and the transboundary context: insights from large Asian rivers." Water, 8(5), 193-218.
-   Lautze, Jonathan, Sanjiv. De Silva, Mark. Giordano, and Luke Sanford. (2011). "Putting the Cart before the Horse: Water Governance and IWRM." Natural Resources Forum, 35(1), 1–8.
-   Lockwood, Michael, Julie. Davidson, Allan. Curtis, Elaine. Stratford, and Rod Griffith. (2010). "Governance Principles for Natural Resource Management." Society and natural resource, 23(10), 986–1001.
-   Pahl-Wostl, Claudia. (2019). "Governance of the Water-Energy-Food Security Nexus: A Multi-Level Coordination Challenge." Environmental Science and Policy, 92(1), 356–367.
-   Pahl-Wostl, Claudia, Georg. Holtz, Britta. Kastens, and Christian Knieper. (2010). "Analyzing Complex Water Governance Regimes: The Management and Transition Framework." Environmental science & policy, 13(7), 571–81.
-   Rogers, Peter, and Alan W .Hall. (2003). Effective Water Governance. Global water partnership Stockholm.
-   Soma, Katrine, Jan. van Tatenhove, and Judith van Leeuwen. (2015). "Marine Governance in a European Context: Regionalization, Integration and Cooperation for Ecosystem-Based Management." Ocean & Coastal Management, 117, 4–13.
-   Smajgl, Alex, John. Ward, and Lucie Pluschke. (2016). "The Water-Food-Energy Nexus-Realising a New Paradigm." Journal of Hydrology, 533(1), 533–540.
-   Tortajada, Cecilia. (2010). "Water Governance: Some Critical Issues." International Journal of Water Resources Development, 26(2), 297–307.
-   Xie, Mei. (2006). "Integrated Water Resources Management (IWRM)–Introduction to Principles and Practices." Africa Regional Workshop on IWRM, Nairobi.