نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 گروه صنایع دستی، دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر، تهران، ایران
2 استادیار دانشگاه هنر تهران
چکیده
اسطرلاب‌ها به عنوان پیشرفته‌ترین ابزار نجومی، در دوران اسلامی مورد توجه زیادی بودند و در ایران دوره صفوی، ساخت آن‌ها با به کارگیری دانش‌های بومی اهمیتی بیش از پیش یافت که نقوش، تزئینات و تغییرات ایجاد شده در آن‌ها حکایت از آن دارد و به نظر می‌رسد تحت تاثیر عواملی از جمله عوامل فرهنگی و اجتماعی در این دوره است. هدف پژوهش حاضر شناسایی عوامل فرهنگی و اجتماعی موثر بر نقش‌آفرینی بر اسطرلابهای صفوی ایران و بررسی تاثیرات آن‌ها می‌باشد. در همین راستا این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع تصویری و مکتوب کتابخانه‌ای و اینترنتی به بررسی عوامل: نجوم و خرافه‌گرایی، رسمی شدن مذهب تشیع، ملی‌گرایی، حمایت پادشاهان و پیشرفت هنر فلزکاری و رفاه نسبی اقتصادی طبقات جامعه می‌پردازد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که این عوامل موجب رونق حرفه اسطرلاب‌سازی، بومی‌سازی دانش آن، فراهم آمدن محیط مناسب برای فعالیت هنرمندان در این رشته و در نتیجه پرکارتر و ظریف‌تر شدن نقوش اسطرلاب‌ها شد و در نهایت این نقوش هویت ایرانی، شیعی و صفوی یافتند.
کلیدواژه‌ها
- احسانی، محمدتقی. (1382)، هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- اسفندیاری مهنی، زهرا. (1394)، «بررسی تحول ابزارآلات نجومی در دوره صفویه - مطالعه موردی: اسطرلاب»، تاریخنامه خوارزمی، سال دوم، شماره 3: 23-50.
- الله‌یاری، فریدون و عابدین پور، وحید. (1389)، «علل تحول خوشنویسی و پیوند آن با هویت ایرانی در دوره صفوی»، فصلنامه مطالعات ملی، سال یازدهم، شماره 43: 159-184.
- امیر ارجمند، کامران. (1390)، «انتقال علم در عهد صفوی - رساله‌ای فارسی در تشریح علم هیئت جدید بر اساس نظر تیکو براهه»، مجله تاریخ علم، سال نهم، شماره 1: 1-26.
- اولئاریوس، آدام. (1385)، سفرنامه آدام اولئاریوس (ایران عصر صفوی از نگاه یک آلمانی)، ترجمه: احمد بهپور، تهران: ابتکار نو.
- اولیویه، گیوم آنتوان. (1371)، سفرنامه اولیویه، ترجمه: محمد طاهر میرزا، تهران: اطلاعات.
- آیت‌الله زاده شیرازی، باقر. (1362)، «بررسی هنر فلزکاری در دوران سلجوقی»، فصلنامه هنر، شماره 3: 164-179.
- آیت‌اللهی، حبیب‌الله. (1383)، «هنر اسلامی»، بیناب، شماره 7: 223-231.
- بلوم، جاناتان و بلر، شیلا. (1381)، هنر و معماری اسلامی، ترجمه: یعقوب آژند، جلد دوم، تهران: سمت.
- بیرونی، ابوریحان. (1362)، التفهیم لاوائل صناعه التنجیم، تصحیح: جلال‌الدین همایی، تهران: انتشارات بابک.
- پیرنیا، حسن و اقبال آشتیانی، عباس. (1388)، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض قاجاریه، تهران: معیار علم.
- تاج‌بخش، احمد. (1340)، ایران در زمان صفویه، تبریز: کتابفروشی چهر.
- تجویدی، زهرا و شاکری راد، محمدعلی. (1386)، آشنایی با هنرهای سنتی ایران، تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.
- تقوی، عابد. (1388)، «بررسی روش‌های ساخت و تزئین اسطرلابهای دوران سلجوقی و ایلخانی»، کتاب ماه علوم و فنون، شماره 34: 3-9.
- جوادی، شهره. (1385)، «بررسی جایگاه هنر دوره صفوی»، باغ نظر، سال سوم، شماره 5: 6-18.
- حاتم، غلامعلی. (1388)، هنر و تمدن اسلامی، جلد دوم، تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.
- حسن، احمد یوسف و دانالد ر. هیل. (1375)، تاریخ مصور تکنولوژی اسلامی، ترجمه: ناصر موفقیان، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
- حسن‌شاهی، میمنت و صادقی گندمانی، مقصودعلی. (1395)، «نقش سلطان ابراهیم میرزا در روند هنر عصر صفوی»، پژوهش‌های تاریخی، سال هشتم، شماره 3: 41-58.
- حسینی طباطبایی، سید جواد. (1389)، پژوهشی درباره اسطرلاب زورقی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته تاریخ علم، دانشگاه تهران.
- دلاواله، پیترو. (1348)، سفرنامه پیترو دلاواله، ترجمه: شعاع‌الدین شفا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- ساریخانی، مجید. (1392)، «پژوهشی تحلیلی بر جلوه‌های آیات قرآنی بر آثار فلزکاری ایران در دوران صفوی و قاجار با استناد به آثار فلزی موزه ملی ایران»، پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، سال سوم، شماره 5: 155-168.
- سیوری، راجر. (1372)، ایران عصر صفوی، ترجمه: کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز.
- شاردن، ژان. (1338)، سیاحتنامه شاردن (دایره المعارف تمدن ایران)، ترجمه: محمد عباسی، جلد پنجم، تهران: امیرکبیر.
- صبوری، محمدعلی. (1346)، «اسطرلاب - اصول و موارد استعمال آن»، نامه آستان قدس، سال هفتم، شماره 3: 121-148.
- صدیق، عیسی. (1355)، دوره مختصر تاریخ فرهنگ ایران، تهران: شرکت سهامی طبع کتاب.
- صفا، ذبیح‌الله. (1355)، تاریخ ادبیات در ایران، جلد اول، تهران: فردوس. بازیابی شده در تاریخ 16/05/1398 از: Ghaemiyeh.com
- صفا، ذبیح‌الله. (1378)، تاریخ ادبیات در ایران، جلد پنجم، تهران: فردوس. بازیابی شده در تاریخ 16/05/1398 از: Ghaemiyeh.com
- صهبا، رقیه. (1385)، بررسی مفاهیم نقوش نجومی در آثار فلزی دورۀ سلجوقی، پایان‌نامه کارشناسی رشته صنایع دستی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
- عارف‌پور، فاطمه. (1391)، «شاه‌تهماسب صفوی و حمایت از هنرها»، کتاب ماه هنر، شماره 168: 92-97.
- عبدالله زاده، خورشید ف. و نعمت‌اُف، نعمان ن. (1391)، «اسطرلاب خجندی»، ترجمه: باقر مظفر زاده، آینه میراث، سال دهم، شماره 26: 95-98.
- قیومی بیدهندی، مهرداد. (1387)، «سرآغاز: حمایت و هنرپروری و زوایای پنهان در تاریخ هنر ایران»، گلستان هنر، سال چهارم، شماره 3: 5-7.
- کاتف، فدت آفانس یویچ. (1356)، سفرنامه کاتف، ترجمه: محمدصادق همایون فرد، تهران: کتابخانه ملی ایران.
- کریمی، بهزاد. (1394)، «پیوند تاریخ‌نگاری با ستاره‌شناسی و تنجیم در عصر صفویه (907-1148 ه)»، تاریخ و تمدن اسلامی، سال یازدهم، شماره 22: 135-170.
- کفیلی، حشمت. (1388)، «تجلی هنر فلزکاری عصر صفوی در سه اسطرلاب برنجی مربوط به قرن‌های 11 و 12 ه.ق. در موزه آستان قدس رضوی»، شمسه (نشریه الکترونیکی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی)، سال اول، شماره 1: 1-2. بازیابی شده در تاریخ 20/02/1399، از: http://shamseh.aqr-libjournal.ir/article_49487.html
- کیانمهر، منصور، انصاری، مجتبی، طاووسی، محمود و آیت‌اللهی، حبیب‌الله (1384)، «تأثیر ایدئولوژی صفویان بر منبت‌کاری دوران حکومت شاه‌طهماسب»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، شماره 40: 203-234.
- گیاهی یزدی، حمیدرضا. (1388)، تاریخ نجوم در ایران، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
- مادیسون، فرانسیس و ساواژ اسمیت، امیلی. (1387)، ابزارآلات علمی (مجموعه هنر اسلامی دکتر ناصر خلیلی)، ترجمه: غلامحسین علی مازندرانی، جلد 11، تهران: کارنگ.
- محمدی، سمانه. (1394)، «عوامل تأثیرگذار بر روند تحولات اقتصاد هنر»، پژوهش هنر. شماره 9: 146-148.
- مرادی، زینب و صالحی، علی (1388)، «اسطرلاب»، کتاب ماه، شماره 122: 42-49.
- مرتضوی، خدایار، رضایی حسین‌آبادی، مصطفی و قرائتی، اردوان (1394)، «گفتمان تشیع و برسازی هویت ملی در ایران عصر صفوی»، پژوهش‌های سیاسی جهان اسلام، سال پنجم، شماره 3: 157-183.
- مظفری، محمد. (1385)، درآمدی بر اسطرلاب، تهران: معاونت پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی، دفتر گسترش تولید علم.
- مولوی، عبدالحمید. (1339)، اسطرلاب، نامه آستان قدس، سال اول، شماره 1: 60-73.
- نیک فهم خوب‌روان، سجاد. (1388)، اسطرلاب خطی: توصیف، ساختار و کاربرد (ویرایش، ترجمه و شرح رساله فی الاسطرلاب الخطی شرف‌الدین طوسی، و رساله فی عمل عصا)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته تاریخ علم، دانشگاه تهران.
- ورجاوند، پرویز. (1366)، کاوش رصدخانه مراغه و نگاهی به پیشینه دانش ستاره‌شناسی در ایران، تهران: امیرکبیر.
- ولایتی، علی‌اکبر. (1391)، فرهنگ و تمدن اسلامی، تهران: دفتر نشر معارف.
- هادی‌پور مرادی، سهیلا و هادی‌پور مرادی، مژگان. (1395)، «تجلی باورهای دینی و ذهبی در آثار معماری ایران و عثمانی، مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان و مسجد سلیمانیه استانبول»، فصلنامه مطالعات تاریخ اسلام، شماره 30: 199-225.
- یگانه، سیروس. (1384)، «آشنایی با جامعه‌شناسی هنر»، بیناب، شماره 8: 15-31.
)