نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری
چکیده
در گذشته، شغل مردان زرتشتی کشاورزی و دامپروری بود و بانوان زرتشتی رهروان قابلِ نسل‌های پیشین و بخصوص دورۀ ساسانی در هنر- صنعت ریسندگی و به تبع آن نساجی بودند تا به عنوان مکمل مشاغل مردانه به فرآوری محصولات غیرخوراکی (پشم، مو و کرک دام یا پنبه و رنگزاهای نباتی) بپردازند. پرورش کرم ابریشم و ابریشم‌ریسی نیز از مشاغل خانگی بانوان زرتشتی بود. ارتباط مشاغل زنانه و مردانه فرهنگ «همازوری»/همیاری را ترویج می‌داد. انتقال فنون نساجی سنتی زرتشتیان همزمان با ریسیدن الیاف و روایتگری داستانهای شفاهی دَری بهدینی «سلطان مار» بود. بیان این داستان‌ها باعث شکل‌گیری و انتشار ضرب‌المثل‌ها گردید. ارتباط ایرانیان با تُجّار پارسی هند، نساجی سنتی را به حالت تجاری و صنعتی درآورد و مسبب نابودی تکنیک‌ها و ابزارهای هنر «کار و چاله» و ریسندگی دستی بانوان زرتشتی به همراه داستانهای شفاهی دَری بهدینی «سلطان مار» که بخش ویژه‌ای از فرهنگ شفاهی ایران است، شد. . ارتباط دوسویۀ ادبیات و فرهنگ شفاهی زرتشتیان با هنر نساجی ایشان، از مهمترین دستاورد این پژوهش است. روش گردآوری اطلاعات به صورت مصاحبه‌ی میدانی و کتابخانه‌ای؛ با رویکرد مقایسۀ تطبیقی و توصیفی- تحلیلی می‌باشد.
کلیدواژه‌ها
- آذرگشسب، اردشیر. (1358)، مراسم مذهبی و آداب زرتشتیان، تهران: انتشارات فروهر.
- استیری، احسان. (زمستان 1396)، «فولکلور: واقعیتی ادبی/هنری یا مردم‌شناسانه؟»، دیار، شماره 5، 29–
- امینی، تورج. (1380)، اسنادی از زرتشتیان معاصر ایران (1258 تا 1338 شمسی)، تهران: سازمان مرکز اسناد ملی ایران.
- براون، ادوارد گرانویل. (1381)، یک سال در میان ایرانیان، ترجمه: مانی صالحی علامه، تهران: ماه ریز.
- بندهش فارسی، فرنبغ‌دادگی. (1369)، گزارش مهرداد بهار، انتشارات طوس: تهران، چاپ اول.
- بندهش هندی، فرنبغ. (1368)، تصحیح و ترجمه: مرضیه بهزادی، تهران: مدرسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم.
- بویس، مری. (1377)، چکیدۀ تاریخ کیش زرتشت، ترجمه: همایون صنعتی‌زاده، تهران: صفی‌علیشاه.
- بهمنیاری، احمد. (1361)، داستان‌نامه بهمنیاری، به کوشش: فریدون بهمنیاری، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- پاپلی‌یزدی، محمدحسین و لبّاف خانیکی، مجید. (1379)، نقش قنات در شکل‌گیری تمدن‌ها، نظریه پایداری فرهنگ تمدن کاریزی، قنات، جلد اول، یزد: شرکت سهامی آب منطقه.
- پریشانی، زیبا و شیربچه، مسعود. (تابستان 1388)، بن‌مایه‌ها و عناصر قصه‌های پری‌وار ایرانی، اصفهان: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد.
- پشوتنی‌زاده، آزاده. (پاییز و زمستان 1389)، «رمزپردازی در داستان سفرة وَهْمَرو از ادبیات شفاهی و فولکلور خطة خُرّمشاه یزد»، نقد ادبی، سال سوم، شماره 11 و 12: 117 - 141.
- پشوتنی‌زاده، آزاده و نرسیسانس، امیلیا. (بهار و تابستان 1399)، «سفید و سبز، به عنوان رنگهای نمادین در فرهنگ و هنر بانوان زرتشتی یزد»، پژوهشهای انسان‌شناسی ایران، دوره دهم، شماره پیاپی 19: 81-104.
- پشوتنی‌زاده، آزاده. (1398)، پژوهشی در احیای هنر گُل و نقش (زرتشتی‌دوزی) در خطه یزد، طرح سالیانه اعضاء هیأت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده هنرهای سنتی.
- پشوتنی‌زاده، آزاده. (بهمن 1397)، «چَک و دوله، به عنوان آیین مشترک در جشن تیرگان و شب یلدا»، همایش صلح و تنوع فرهنگی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، تهران.
- پورداوود، ابراهیم. (1295 یزدگردی/ 1938 میلادی)، ایرانشاه، بمبئی: انتشارات انجمن زرتشتیان ایرانی.
- پولاک، یاکوب ادوارد. (1361)، سفرنامه پولاک (ایران و ایرانیان)، ترجمه: کیکاووس جهان‌داری، تهران: انتشارات خوارزمی.
- تاواراتانی، ناهوکو. (1385)، ادبیات تطبیقی مار و کاج، تهران: بهجت.
- ترابی فارسانی، سهیلا. (1384)، تجار، مشروطیت، دولت مدرن، تهران: تاریخ ایران.
- تشکری بافقی، علی‌اکبر. (بهار و تابستان 1392)، «درآمدی بر صنعت بافندگی یزد در عصر صفویه»، پژوهش‌نامۀ اجتماعی و اقتصادی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال دوم، شماره 1: 51-65.
- جکسون، آبراهام والنتاین ویلیامز. (1352)، سفرنامه جکسون، ترجمه: منوچهر امیری و فریدون بدره‌ای، تهران: انتشارات خوارزمی.
- حافظ‌ابرو، شهاب‌الدین عبدالله. (1378)، جغرافیای حافظ‌ابرو، مقدمه و تصحیح صادق سجادی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
- حبل‌المتین (کلکته)، (1383): جلد 11، سال 14، شماره 81: 21 ذوالقعده 1324/ 6 جنوری 1907: 8-5.
- خاضع، اردشیر. (1363)، خاطرات اردشیر خاضع، به تصحیح: رشید شهمردان، تهران: کتابفروشی خاضع.
- خرده اوستا، (1349)، برگردان از دین‌دبیره: رشید شهمردان، گزارش فارسی: وحیدی، دستنویس: فریدون بهزادی رستگاری.
- دادبخش، مسعود. (زمستان 1397)، «انجمن‌های زرتشتی در دوران قاجار و پهلوی اول و تأثیرات آنها بر جامعه زرتشتیان ایران»، فصلنامۀ تاریخ پژوهی (مجله انجمن علمی تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد)، سال بیستم، شماره 75: 7 - 31.
- دیولافوآ، ژان. (1361)، سفرنامه مادام دیولافوآ (ایران و کلده)، ترجمه: فره‌وشی (همایون سابق)، تهران: کتابفروشی خیام.
- ذوالفقاری، حسن. (1395)، باورهای عامیانه مردم ایران، با همکاری: علی‌اکبر شیری، تهران: چشمه.
- رمضانخانی، صدیقه. (1387)، هنر نساجی در شهر یزد، تهران: سبحان نور.
- ساروی، محمدفتح‌الله بن محمدتقی. (1371)، تاریخ محمدی (احسن‌التواریخ)، به اهتمام: غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: امیرکبیر.
- سرنا، کارل. (1362)، آدم‌ها و آیین‌ها در ایران (سفرنامه کارلاسرنا)، ترجمه: علی‌اصغر سعیدی، تهران: انتشارات زوّار.
- سروشیان، جمشید. (1335)، فرهنگ بهدینان، مقدمه: استاد ابراهیم پورداود، به کوشش: منوچهر ستوده، تهران: فرهنگ ایران زمین.
- ساندرز، نانسی. (1373)، بهشت و دوزخ در اساطیر بین‌النهرین، ترجمه: ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: انتشارات فکر روز، چاپ اول.
- شاهرخ، کیخسرو. (1355)، یادداشت‌های کیخسرو شاهرخ، به کوشش و زیرنویس: سرتیپ دکتر جهانگیر اُشیدری، تهران: چاپ پرچم.
- شعبان، رضا و محمدی، حسین. (تابستان و پاییز 1387)، «تأثیر حمله محمود افغان بر اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران»، مسکویه، دوره سه، شماره 9: 165- 206.
- شیل، مری. (1368)، خاطرات لیدی شیل؛ همسر وزیر مختار انگلیس در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه، ترجمه: حسین ابوترابیان، تهران: نشر نو.
- عنایتی‌زاده، ایرج و آموزگار، ژاله. (پاییز و زمستان 1396)، «نگاهی تطبیقی به دخمۀ زرتشتیان در ایران و هند و جنبه‌های آیینی و دینی ساخت دخمه در سنت پارسیان»، پژوهشهای ایرانشناسی، سال هفتم، شماره 3: 93 - 108.
- فرهمند، آرمیتا. (بهار و تابستان 1396)، «بررسی نقش عوامل اجتماعی در نابودی گویش بهدینان کرمان و تلاش برای نجات آن»، مطالعات ایرانی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال شانزدهم، شماره 31: 141 - 165.
- فرهی، سینا و ماندگاریان، سپنتا. (1388)، آرمین‌نامه: بخش بررسی روش‌های درمانی، ویراستاران: ندا اخوان اقدم و کتایون مزداپور، تهران: موسسه فرهنگی و انتشاراتی فروهر.
- کاتب، احمدبن حسین‌بن علی. (2537)، تاریخ جدید یزد، به کوشش: ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
- کشاورزی، کیخسرو. (؟)، «بنیاد اجتماعی اقلیت کنونی زرتشتیان ایران»، چیستا، سال یازدهم، شماره 8 و 9: 696 - 701.
- کوارد، هارولد. (1397)، کتاب مقدس در ادیان جهان، ترجمه: بهیان رفیعی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه.
- کولیور رایس، کلارا. (1366)، زنان ایرانی و راه و رسم زندگی آنان، ترجمه: اسدالله آزاد، مشهد: آستان قدس رضوی.
- مزداپور، کتایون. (1378)، بررسی دستنویس م. وی 29: داستان گرشاسب، تهمورس و جمشید گلشاه و متنهای دیگر، آوانویسی و ترجمه از متن پهلوی، تهران: آگاه.
- مزداپور، کتایون. (1382)، زرتشتیان: از ایران چه می‌دانیم 34، تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی.
- مزداپور، کتایون. (1387)، «مار جادو و زیبایی پروانه»، فصلنامه فرهنگ مردم، سال هفتم، شماره 27 و 28، 204-220.
- مزداپور، کتایون. (1388)، آرمین‌نامه: بخش آیین‌های شفا نزد زرتشتیان معاصر، ویراستاران: ندا اخوان اقدم و کتایون مزداپور، تهران: موسسه فرهنگی و انتشاراتی فروهر.
- مزداپور، کتایون. (1383)، «آلایش رنگ»، داغ گل سرخ و چهارده گفتار دیگر درباره اُسطوره، تهران: اساطیر- مرکز بین‌المللی گفتگوی تمدن‌ها.
- مزداپور، کتایون و مزداپور، شیرین. (1396)، بازآرایی گُل و نقش، تهران: پژوهشکده هنر.
- منتظر، مجید، ویسیان، محمد و حیدری، محمدابراهیم. (1388)، طبیعت‌گرایی در رنگرزی الیاف پروتئینی (پشم و ابریشم)، تهران: انتشارات مرکز ملی فرش ایران.
- مهرآفرین، رضا و حیدری، ملیکا. (زمستان 1394)، «روابط فرهنگی و مذهبی پارسیان هند با زرتشتیان ایران»، فصلنامه مطالعات شبه قاره دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال هفتم، شماره 25: 109-120.
- میرفخرایی، مهشید. (1366)، آفرینش در ادیان، تهران: چاپخانه رامین و مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
- نامورمطلق، بهمن. (1397)، درآمدی بر اسطوره‌شناسی: نظریه‌ها و کاربردها، تهران: انتشارات سخن.
- نائبیان، جلیل و علیپور سیلاب، جواد. (زمستان 1389)، «تجارتخانه‌های زرتشتیان در دورۀ قاجار»، پژوهشهای تاریخی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان)، دورۀ جدید، سال دوم، شماره چهارم/ پیاپی 8: 15-34.
- نمیرانیان، کتایون. (1387)، زرتشتیان ایران پس از اسلام تا امروز، تهران: مرکز کرمان شناسی.
- نوغانی، سمیه. (پاییز 1391)، «بررسی نشانه‌های تصویری لوح زن ریسنده متعلق به دوران ایلام جدید»، نگره، شماره 23: 31–
- وندیداد. (1376)، به کوشش: هاشم رضی، تهران: فکر روز.
- هدایت، صادق. (1344)، نیرنگستان، تهران: کتاب‌های پرستو، انتشارات امیرکبیر، چاپ چهارم.
- هیربد، شهریار. (1393)، خاطرات رستم شاهپور مهر: آوای سرو چم، مشهد: انتشارات پاپلی.
- یاحقی، محمدجعفر. (1386)، فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها، تهران: فرهنگ معاصر.
- یاوری، حسین. (1392)، نساجی سنتی ایران، تهران: سوره مهر.
)