نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه تهران

2 استاد دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران

چکیده

دانش سنتی بخشی از فرهنگ منحصر به فرد هر سرزمین است که در جهت سازگاری با شرایط محیطی از طریق تجربه حاصل شده است و به مرور به بخشی از فرهنگ اجتماعی و تولیدی آن جامعه تبدیل شده است. گیاه‌شناسی قومی، نزدیکترین روش ممکن برای مطالعه دانش مردم از کاربردهای متعدد گیاهانی است که آن‌ها را به کار می‌برند. این پژوهش با هدف بررسی دانش سنتی اکولوژیکی مردم محلی روستاهای جنگلی ارسباران درباره خواص دارویی گیاهان علفی و بوته‌ای موجود در این منطقه صورت گرفت. جامعه انسانی مورد مطالعه در تحقیق حاضر اهالی روستاهای دهستان‌های میشه‌پاره از شهرستان کلیبر و منجوان غربی از شهرستان خداآفرین می‌باشند. در این مطالعه که یک پژوهش گیاه قوم‌شناسی می‌باشد از ابزارهای پژوهش کیفی مانند مصاحبه‌های ساختار نیافته، نیمه ساختاریافته و مشاهده مشارکتی استفاده شده است. یافته‌ها به شیوه مقوله‌بندی تحلیل شد‌ه‌اند. در مجموع 46 گونه علفی و بوته‌ای از 20 خانواده گیاهی با استفاده‌های دارویی سنتی شناسایی شد. دانش مردم محلی در رابطه با این گیاهان دارویی شامل شناسایی گیاه، پراکنش محلی، فصل برداشت مناسب، کاربردهای دارویی، اندام خاص مورد استفاده، نحوه جمع‌آوری و نحوه استفاده می‌باشد. بیشتر گیاهان دارویی مورد استفاده از مراتع جمع‌آوری می‌شوند، اندام اصلی مورد استفاده آن‌ها برگ است، به صورت جوشانده و دم‌کرده مورد استفاده قرار می‌گیرند و برای درمان بیماری‌های چون سرماخوردگی، سرفه و عفونت‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند.

کلیدواژه‌ها

 
- دوست خواه، جلیل. (1382)، اوستا، تهران: انتشارات مروارید.
- فکوهی ناصر. (1385)، پاره‌های انسان‌شناسی، تهران: نشر نی.
- اهوازی، مریم؛ مظفریان، ولی اله؛ نژاد ستاری، طاهر؛ مجاب، فراز؛ چرخ چیان، محمدمهدی؛ خلیقی سیگارودی، فرحناز؛ یوسف اجنی. (۱۳۸۶)، کاربرد دارویی سنتی گیاهان بومی منطقه الموت قزوین (تیره‌های Lamiaceae و Rosaceaeفصلنامه گیاهان دارویی، شماره ۲۴.
- بارانی، حسین؛ بهاره بهمنش؛ محمدرضا شهرکی. (۱۳۹۰)، دانش بومی گیاه‌شناسی گیاهان دارویی منطقه چهارباغ از مراتع استان گلستان، فصلنامه دانش‌های بومی ایران، شماره ۲.
- بازگیر، احمد؛ نمیرانیان، منوچهر؛ محمد عواطفی همت. (1394)، گیاه مردم‌نگاری بَرودار در منطقه کاکا شرف شهرستان خرم‌آباد، دو فصلنامه دانش‌های بومی ایران، شماره 3.
 - بهرامی، بهنام؛ پریا کمالی. (۱۳۹۱)، معرفی گیاهان دارویی مراتع کوهستانی شمال غرب ایران با تأکید بر دانش بومی و سنتی (مطالعه موردی: اکوسیستم مرتعی خرابه سنجی ارومیه)، فصلنامه اکوسیستم‌های طبیعی ایران، شماره ۳ (۲).
- حمزه: بهنام. (1389)، تجزیه‌وتحلیل فلورستیکی و توصیف مقدماتی پوشش گیاهی ذخیرگاه زیستکره ارسباران، شمال غرب ایران، رستنی‌ها، شماره 11(1).
- خالقی، باقر؛ عواطفی همت، محمد؛ شامخی، تقی؛ انوشیروان شیروانی. (1396)، همزیستی با جنگل: دانش سنتی اکولوژیکی جنگل‌نشینان ارسباران در استفاده از درختان جنگلی، مجله جنگل ایران، شماره 9 (1).
 - ذوالفقاری، اسلام؛ عادلی، ابراهیم؛ مظفریان، ولی اله؛ بابایی، ساسان؛ قاسم حبیبی بی بالان. (۱۳۹۱)، شناسایی گیاهان دارویی منطقه ارسباران و مطالعه دانش بومی مردم محلی (مطالعه موردی: جنگل‌های ارسباران، حوضه آبخیز مردانقم چای)، تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران، ۲۸ (۳).
- رضوی، منصوره. (۱۳۹۳)، مروری بر دانش بومی گیاه‌شناسی، تاریخچه و اهمیت آن، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره ۶۲.
- شریفی فر، فریبا؛ کوهپایه، عابد؛ متقی، محمدمهدی؛ امیر خسروی، آرزو؛ الهام پور محسنی نسب. (۱۳۸۹)، بررسی اتنوبوتانی گیاهان دارویی شهرستان سیرجان استان کرمان، فصلنامه داروهای گیاهی، شماره ۳.
- عباسی، اسفندیار. (۱۳۸۳)، دانش بومی در بوته آزمایش: قنات و نیازهای توسعه در قرن بیست و یکم، در: دانش بومی و توسعه پایدار، چاره‌ها و چالش‌ها، سلسله انتشارات روستا و توسعه، شماره ۵۴.
- عصری، یونس؛ پرتونیا. لیدا. (1395)، ویژگی‌های رویشگاهی و جنگل‌شناسی گونه در معرض تهدید آردوج (Juniperus foetidissima Willd.) در ذخیرگاه زیستکره ارسباران، تحقیقات جنگل و صنوبر ایران، شماره 24(4).
 - عمادی، محمدحسین؛ اسفندیار عباسی. (۱۳۷۸)، دانش بومی و توسعه پایدار روستاها: دیدگاهی دیرین در پهنه‌ای نوین، در: حکمت دیرین در عصر نوین: کاربرد دانش بومی در توسعه پایدار، سلسله انتشارات روستا و توسعه، شماره ۳۳.
- عواطفی همت، محمد؛ تقی شامخی. (1386)، دانش‌ها و فن‌آوری‌های سنتی مردم جنگل نشین در استفاده از برخی محصولات غیرچوبی قابل رویش در جنگل (مطالعه موردی روستای چیتن) فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 34 و 35.
- فرهادی، مرتضی. (۱۳۹۳)، مردم‌نگاری دانش‌ها و فن‌آوری‌های سنتی: نان شب مردم نگاران ایران، دو فصلنامه دانش‌های بومی ایران، شماره ۲.
- میردیلمی، سیده زهره؛ حشمتی، غلامعلی؛ حسین بارانی. (1393)، مطالعه اتنوبوتانی و اتنواکولوژی گونه‌های دارویی کچیک (مطالعه موردی مراتع کچیک در شمال شرق استان گلستان)، دو فصلنامه دانش‌های بومی ایران، شماره 2.
 - بازگیر، احمد. (۱۳۹۳)، شناخت شیوه‌های استفاده محلی از جنگل‌های زاگرس به‌منظور دستیابی به مؤلفه‌های اولیه مدیریت جوامع محلی بر منابع جنگلی (مطالعه موردی: کاکا شرف خرم‌آباد)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد گروه جنگلداری، دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران.
- بارانی، حسین؛ شهرکی، محمدرضا؛ ساریسا احمدی. (۱۳۸۹)، دانش سنتی استفاده از گیاهان دارویی در طب شکسته‌بندی سنتی، همایش ملی گیاهان دارویی، ساری، جهاد دانشگاهی واحد مازندران.
- Bicker, A., Sillitoe, P. and Pottier, J., (2004). Investigating local knowledge: New directions, new approaches, Gower Publishing, Ltd, 237 pp.
 - Tiu, S.A., (2007). The role of indigenous knowledge in biodiversity conservation: implications for conservation education in Papua New Guinea, The University of Waikato, Master thesis, 123pp.
- Breidlid, A., (2009). Culture, indigenous knowledge systems and sustainable development: A critical view of education in an African context, International Journal of Educational Development, 29.140-148.
- Heinrich, M., (2000). Ethnobotany and its role in drug development. Phytother Res, 14:479-488.
- Khoury, M., Stien, D., Eparvier, V., Ouaini, N., & El Beyrouthy, M. (2016). Report on the Medicinal Use of Eleven Lamiaceae Species in Lebanon and Rationalization of Their Antimicrobial Potential by Examination of the Chemical Composition and Antimicrobial Activity of Their Essential Oils. Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine: eCAM2016, 2547169.
       http://doi.org/10.1155/2016/2547169.
- Lev, E. and Amar, Z., (2000). Ethnopharamcological survey of traditional drugs sold in Israel at the end of 20th century.J. Ethnopharmacol. 72: 191-205.
- McGregor. D., (2004). Coming full circle: Indigenous knowledge, environment, and our future, The American Indian Quarterly, 28:385-410.
- Mosaddegh, M., Naghibi. F., Moazzeni, H., Pirani, A. and Esmaeili, S., (2012). Ethnobotanical survey of herbal remedies traditionally used in Kohghiluyeh va Boyer Ahmad province of Iran. Journal of ethnopharmacology, 14 l(1), 80-95.
- Ramasubramania Raja R., (2012). Medicinally Potential Plants of Labiatae (Lamiaceae) Family: An Overview. Research Journal of Medicinal Plants, 6: 203-213.
- Verlinden, A. and Dayot, B., (2005). A comparison between indigenous environmental knowledge and a conventional vegetation analysis in north central Namibia, Journal of Arid Environments, 62.143-175.