نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم مرتع، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع‌طبیعی گرگان، ایران.

2 استاد گروه مدیریت مرتع، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع‌طبیعی گرگان، ایران

3 دانشیار گروه مدیریت مرتع، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع‌طبیعی گرگان، ایران.

چکیده

به منظور بررسی دانش بومی گَنَبو(آنغوزه) از گونه‌های مهم دارویی_صنعتی مراتع، که از قدیم‌الایام تاکنون مورد استفاده مردم محلی قرار می‌گیرد، این تحقیق در منطقه تنگ‌سرخ که بیشترین تعداد بهره‌بردار و بیشترین سطح رویشگاه گَنَبو در استان کهگیلویه و بویراحمد را دارد انجام گرفت. روش اصلی تحقیق مبتنی بر بررسی دانش‌بومی جوامع محلی به شیوه پژوهش مشارکتی است. ‌از روش‌های تحقیقات کیفی از جمله مشاهده مستقیم، مصاحبه‌های آزاد، مصاحبه‌های عمیق فردی و گروهی و مشارکت منظم در فعالیت‌ مردم محلی استفاده شد. در مصاحبه‌ها، پرسش‌ها جهت بررسی اتنواکولوژی، اتنوفارماکولوژی، اگرونومی و سایر مسایل در زمینه اتنوبوتانی گَنَبو صورت گرفت. بر اساس دانش بومی اندام‌های مختلف گیاه گَنَبو دارای استفاده‌های دارویی، صنعتی و خوراکی است. بیشترین کاربرد و استفاده گَنَبو مربوط به شیره تولیدی آن است. جوامع محلی معتقدند گَنَبو گیاهی مقاوم به سرما است و در مناطق مرتفع و زمین‌های شیبدار حضور بیشتری دارد. در انواع خاک‌ها و دامنه‌ها قابلیت رویش دارد، ولی در دامنه‌های آفتاب‌گیر و خاک‌های شنی، نرم و قرمز رنگ، شیره بیشتری تولید می‌کند. بهترین شیوه کاشت گیاه را بذرپاشی پاییزه می‌دانند. بر اساس دانش بومی سن گَنَبو جهت بهره‌برداری باید بالای 7 سال باشد تا بتوان شیره مناسبی بدست آورد. همچنین نتایج نشان داد بهره‌برداری گَنَبو از قدیم‌الایام از راه‌های تامین معیشت جوامع محلی است. به طور کلی مشاهده شد دانش بومی از شناخت کافی پیرامون خواص دارویی، زمان رویش، زمان برداشت، اندام قابل استفاده، شرایط مناسب کاشت، داشت و برداشت از گَنَبو و همچنین یافتن مناطقی که پتانسیل رویش و تولید حداکثر محصول این گیاه را به طور گسترده دارند، برخوردار است.

کلیدواژه‌ها

 
-  آذرنیوند، حسین؛ زارع چاهوکی، محمد علی. (1389)­، بوم شناسی مرتع. تهران، انتشارات دانشگاه تهران. 350.
-  بارانی، حسین. (1382)، بررسی مبانی فرهنگ مرتعداری در بین گله‌داران البرز شرقی. رساله دکتری، دانشکده منابع‌طبیعی، دانشگاه تهران. 321.
-بارانی، حسین؛ مهرابی، علی‌اکبر؛ مقدم، محمدرضا. (1380)، ترکیب و تفکیک و تولید گله در البرز شرقی. فصلنامه علوم اجتماعی. دوره 8. شماره 15،16.
-بازگیر، احمد؛ نمیرانیان، منوچهر؛ عاطفی‌همت، محمد. (1394)، گیاه مردم نگاری بَرودْار در منطقه کاکاشرف شهرستان خرم آباد. دوفصلنامه دانش‌های بومی ایران. سال 2. شماره 3.
-بوذرجمهری، خدیجه؛ رکن الدین افتخاری، عبدالرضا. (1384)، تحلیل جایگاه دانش بومی در توسعه پایدار روستایی، فصلنامه مدرس علوم انسانی. دوره 9. شماره 1.
-پیرمرادی، محمدرضا؛ مقدم، محمد؛ یزدانی، نوید. (1394). بررسی تیمارهای مختلف آبیاری در عملکرد شیرابه، میزان اسانس، خصوصیات مورفولوژیکی، و بقای گیاه دارویی- مرتعی آنغوزه تلخ (Ferula assa- foetida L.) نشریه مرتع و آبخیزداری، مجله منابع‌طبیعی ایران. دوره 68. شماره 1.
-جهانی، سمیه؛ صالحی، مسعود؛ شکیبا، امین؛ مرادی‌پور، علی‌اصغر؛ فروزنده، فروزان. (1394). تولید و بررسی فعالیت آنتی اکسیدانی و ضد باکتریایی نانوکپسول‌های ژلاتینی حاوی عصاره روغنی آنغوزه. مجله دانشگاه علوم پزشکی اراک. جلد 18. شماره 5.
-دیف‌رخش، سیده معصومه؛ بارانی، حسین؛ پوررضائی، جواد. (1393)، قوم گیاه‌شناسی گیاهان غیر علوفه‌ای منطقه دلی کما (دره‌ای کوهستانی در زاگرس مرکزی). فصلنامه علوم اجتماعی. شماره 67.
-ذوالفقاری،­ بهزاد؛ صادقی، مسعود؛ تیری، ایمان؛ یوسفعلی تبار، مقداد. (1391)، جمع‌آوری، شناسایی و بررسی مصارف سنّتی منتخبی از گیاهان شهر بابل. مجله طب سنّتی اسلام و ایران، سال 3، شماره 1.
-سجادی، سید ابراهیم؛ بتولی، حسین؛ قنبری، علی. (1390)، جمع آوری و بررسی مصارف سنتی منتخبی از گیاهان شهرستان کاشان. مجله طب سنّتی اسلام و ایران، سال 2، شماره 1­.
-صفائی، مژده؛ متین‌خواه، سید حمید؛ کریمیان، وحید. (1392). بررسی دیدگاه اکولوژیک ایلات و عشایر ایران از منظر سیلوپاستورال. فصلنامه گیاه و زیست بوم. سال 9. شماره 35.­
-  غفاری، یعقوب. (1391)، طب سنتی و تاریخچه طب جدید در استان کهگیلویه و بویراحمد، اصفهان: انتشارات نقش مانا.
-فرهادی، مرتضی. (1384)، گیاه مردم‌نگاری با چکیده و نمونه‌هایی از گیاه مردم‌نگاری گیاهان خودروی کمره. فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 34.
-فرهادی، مرتضی. (1392)، گلخوشناسیِ گونه‌ای گل حسرت جوغاسم (جی‌غال اِسمک، پیشوک، پیغوک، ...). فصلنامه علوم اجتماعی. شماره 63.
-فرهادی، مرتضی؛ امینی، سیاوش؛ خالدی، طیب؛ رشیدی، مرتضی؛ امیری، شجاع؛ شیراوند، افشین؛ جمشیدی، ایرج؛ کمالوندی، فهد؛ گاورسینی، علی؛ مرادی، امیر؛ جلیلیان، خانم؛ احمدی دارام رودی، اکرم. (1393)، جی غال اسمک (جوغاسم، پیشوک، پیقُک، چیدم، چیدان، چکیدان...) گیاه مردم‌شناسی و جغرافیای گیاهی (قلمرو رویشی) این گیاه در ایران. فصلنامه علوم اجتماعی. شماره 67.
-فروزه، محمدرحیم؛ حشمتی، غلامعلی؛ بارانی، ح. (1393)، گیاه مردم نگاری گونه‌های خوراکی و دارویی مرتع دیلگان، استان کهگیلویه و بویراحمد. پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران. دوره 4. شماره 1.
-کاظمی، محمدحسین؛ جعفری، شبنم؛ لطفعلی‌زاده، حسینعلی؛ مشهدی جعفرلو، محمد. (1389)، بررسی ویژگی‌های ریختی آبدزدک اروپایی  Gryllotalpa gryllotalpa(Gryllotalpidae)  در شمال غرب ایران. مجله علمی پژوهشی علوم کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز. سال 4، شماره 14.
-کریمیان، وحید؛ وهابی، محمدرضا؛ فضیلتی، محمد؛ ترکش اصفهانی، مصطفی. (1391)، بررسی خصوصیات اکولوژیکی و مورفولوژیکی گیاه خرگوشک (.BoissVerbascum cheirantifolium) در زیست بوم‌های مرتعی شهرستان دنا. نشریه حفاظت زیست‌بوم گیاهان. دوره 1. شماره 1.
-کریمیان، وحید؛ صفائی، مژده؛ متین‌خواه، سید حمید. (1393)، استفاده از دانش بومی عشایر راهکاری مناسب جهت مدیریت بهینه اکوسیستم‌های طبیعی. نشریه پژوهش‌های علوم و فناوری چوب و جنگل. 21. شماره 4.
-کمکی، امان‌محمد؛ بارانی، حسین؛ شریفیان‌بهرمان، ابوالفضل. (1394)، دانش‌بومی مردم ترکمن درباره قارچ دنبلان صحرایی. دو فصلنامه دانش‌های بومی ایران. سال 2. شماره 3.
-مقصودی، منیژه؛ پارساپژوه، سپیده. (1390)، گیاه قوم شناسی منطقه پس قلعه در شمال شهر تهران، پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، سال 1، شماره 2
-مهرپور، مرتضی؛ کاشفی، بهاره؛ مقدم، محمد. (1395)، بررسی ترکیبات فیتوشیمیایی و آنتیاکسیدانی اندام‌های مختلف گیاه دارویی Ferula assa foetida L.­ در دو رویشگاه طبیعی استانهای سمنان و خراسان. فصلنامه اکوفیتوشیمی گیاهان دارویی. سال 4. شماره 1.
-میردیلمی، سید زهره؛ حشمتی، غلامعلی؛ بارانی، ح. (1393)، مطالعه اتنوبوتانی و اتنواکولوژی گونه‌های دارویی کچیک (مطالعه موردی مراتع کچیک در شمال شرق استان گلستان). دو فصلنامه دانش‌های بومی ایران. شماره 2.
-نوروزیان، احمد؛ معصومیان، مجید؛ ابراهیمی، محمدعلی؛ بخشی خانیکی،غلامرضا.(1395)، ریزازدیادی گیاه دارویی آنغوزه  Ferula assa- foetida L.. دو فصلنامه علمی-پژوهشی تحقیقات ژنتیک و اصلاح گیاهان مرتعی و جنگلی ایران. 24، شماره 1.
-وثوقی، منصور؛ حبیبی، سونا. (1393)، دانش بومی؛ گامی به سوی بومی‌سازی توسعه روستایی و توانمندسازی روستاییان. فصلنامه مطالعات توسعه اجتماعی-فرهنگی، دوره 2. شماره 4.­
-  یوسفی؛ جلال. (1392)، دانش بومی کاربرد اجزاء درخت بلوط در عشایر رستم. مطالعات جامعه شناسی. دوره 6. شماره 21.
 
-  Berkes, F.,Colding, J. and Folke, C. (2000). Rediscovery of traditional ecological knowledge as adaptive management. Journal of Ecological Applications, 10: 51-62.
-  Dweba, T.P. and Mearns, M.A. (2011). Conserving indigenous knowledge as the key to the current and future use of traditional vegetables. International Journal of Information Management. 31, 564–571.
-  Eskandari Damaneh, N. and Sharafatmandrad, M. (2017). Assessing the Effects of Different Incision Techniques on Ferula assafoetida Properties. Journal of Rangeland Science. 7:1. 45-54.
-  Fernandez-Gimenez, M., (2000). The role of Mongolian nomadic pastoralists’ ecological knowledge in rangelandmanagement. Journal of Ecological Applications. 10:1318–1326.
-  Homayouni Moghadam, F., Dehghan, M­., Zarepur, E., Dehlavi, R., Ghaseminia, F. and Ehsani, S. (2014). Oleo gum resin of Ferula assa-foetida L. ameliorates peripheralneuropathy in mice. Journal of Ethnopharmacol. 154, 183-189.
-  Iranshahi, M. (2011). Traditional uses, phytochemistry and pharmacology of asafoetida (Ferula assa-foetida oleogum- resin)- a review. Journal of Ethnopharmacol. 134: 1-10
-  Karimian, V., Vahabi, M.R., roustakhiz, J. and Nodehi, N. (2017). Identification of Some Ecological Factors Affecting on Essential Oil of Verbascum songaricum Schrenk Shoots (Case Study: Rangelands of Isfahan and Kohgiluyeh and Buyerahmad Provinces, Iran). Journal of Rangeland Science. 7: 183-194.
-  Kavoosi, Gh. and Rowshan, V. (2013). Chemical composition, antioxidant and antimicrobial activities of essential oil obtained from Ferula assa-foetida oleo-gum-resin: Effect of collection time. Journal of Food Chemistry. 138: 2180–2187.
-  Kelkar, M. (2007). Local Knowledge and Natural Resource Management: A Gender Perspective. Indian Journal of Gender Studies. 14, 2: 295-306.
-  Panghal, M., Arya, V., Yadav, S., Kumar, S. and Yadav, J. P. (2010).Indigenous knowledge of medicinal plants used by Saperascommunity of Khetawas, Jhajja District, Haryana, India. Journal ofEthnobiology and Ethnomedicine, 6:4.
-  Posey, D.­A. (2002). Commodification of the sacred through intellectual property rights. Journal of Ethnopharmacol. 83: 3-12.
-  Roba, H.G. and Oba, G. (2009). Community participatory landscape classification and biodiversity assessment andmonitoring of grazing lands in northern Kenya. Journal of Environmental Management. 90, 2: 673–682.
-  Rokaya, M. B., Shrestha, M. R. And Ghimir, S. K. (2005). Ethnoecologyof natural environment in trans-himalyan region of west nepal. BankoJankari­. Journal of Forestry Information For Nepal. 15, 2: 33-38.
-  Shackleton, C.M., Parkin, F., Chauke, M.I., Downsborough, L., Olsen. A., Brill, G. and Weideman, C. (2009). Conservation, commercialisation and confusion: harvesting of Ischyrolepis in a coastal forest, South Africa. Journal of Environment Development and sustainability. 11: 229-240.
-  Spencer, P. (2004). Keeping tradition in good repair: the evolution of indigenous knowledge and the dilemma ofdevelopment among pastoralists: in A. Bicker. P. Sillitoe, and J. Pottier, editors. Development and localknowledge: new approaches to issues in natural resources management, conservation, and agriculture.Routledge, London, UK, pp:202-218.
-  Sunderland, T.H.C. and Ndoye, O. (2004). Forest Products, Livelihoods and Conservation: Case Studies of Non-Timber Forest Product Systems 2: Africa. CIFOR, Jakarta.
-  Vaclavik, Tomas. and Meentemeyer, K. (2009). Invasive Species Distribution Modeling (ISDM): Are Absence Data andDispersal Constraints Needed to Predict Actual Distributions?. Journal of Ecological Modelling. 220: 3248–3258.