عوامل طبیعی در پدیده‌های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی هر جامعه نقش قاطع و تعیین‌کننده‌ای دارند. در سرزمین کم‌آب ایران در طول تاریخ[1]، قنات مهم‌ترین شیوه بهره‌برداری از منابع آبی بوده، که حفظ، نگهداری و استفاده و بهره‌برداری از آن نیز، به‌صورت جمعی بوده است. منابع آب مشترک و تبعات آن و سرمایه‌گذاری درازمدت در احداث و نگهداری قنات، برنامه‌های درازمدتی را می‌طلبید، که با فردگرایی و فرهنگ رقابتی قابل جمع نبوده است و برخلاف نظر برخی نویسندگان و روشنفکران ایرانی، کاریز و تمدن کاریزی با فرهنگ و جامعه "کوتاه‌مدت" ابداً سازگار نبوده است. هم احداث قنات حاصل فرهنگ مشارکتی درازمدت و صلح‌جویانه و یاریگرانه بوده و هم وجود آن، این فرهنگ را تقویت و بازتولید کرده است. در این مقاله به مالیات بهره‌برداری از آب یا نَفَـقِـۀ قنات که آینده‌نگری هوشمندانه نیاکانمان در جهت خودکفایی مالی قنات بوده، پرداخته شده است. در نظام‌های آبیاری سنتی نفقه مجموع مبالغی است که در طول مدارهای گردش آب در تمام مدت سال آبی[2] هزینه می‌گردد، که شامل دستمزدهای گروه آبیاران و مخارج جنبی منبع آبدهی می‌باشد. در ادامه کار به نفقه چند قنات از نقاط متفاوت ایران نیز اشاره می‌شود.
[1]- تا حدود هفتادسال پیش قنات مهم‌ترین شیوه تأمین آب در ایران بود.
[2]- سال آبی از ابتدای پاییز (مهرماه) آغاز می‌شود و تا پایان تابستان (شهریورماه) سال بعد ادامه می‌یابد.
دهخدا، علی‌اکبر، (1377) لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران.
صفی‌نژاد، جواد. (1359)، نظام‌های آبیاری سنتی در ایران، جلد اول، مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی، دانشگاه تهران.
صفی‌نژاد، جواد. (1364)، مطالعه‌ای پیرامون تغییر مدار گردش آب و... مجموعه مقالات سمینار بین‌المللی جغرافیای جمهوری اسلامی ایران، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، آستان قدس رضوی.
صفی‌نژاد، جواد. (1368)، نظام‌های آبیاری سنتی در ایران، جلد دوم، مشهد: آستان قدس رضوی.
صفی‌نژاد، جواد و دادرس، بیژن. (1373)،سد زیرزمینی قنات وزوان،فصلنامه علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی، شماره 5 و 6.
صفی‌نژاد، جواد. (1396)،کاریز در ایران و شیوه‌های سنتی بهره‌گیری از آن،با حمایت مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی و شرکت مدیریت منابع آب ایران، تهران: انتشارات پویه مهر اشراق.
جانب‌اللهی، محمد سعید. (1383)، چهل گفتار در مردم‌شناسی میبد، دفتر اول: فرهنگ و فن‌آوری قنات، تهران: روشنان.
فرهادی، مرتضی. (1396)، مکل مکل مکینگی ("دیوچه" چاهی)، فصلنامه علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی، شماره 77 (ویژه‌نامه آب).
کفاش، حسین؛ طالشی، مصطفی و رحیمی، حسین. (1397)، نقش دانش بومی در پایداری منابع آب در جنوب خراسان رضوی، مطالعه موردی شهرستان بجستان، دو فصلنامه دانش‌های بومی ایران، سال 5، شماره 10.
)