نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی ارشد مرتعداری دانشکده علوم کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه گنبد کاووس

2 دانشگاه گنبدکاووس- گروه مرتع و آبخیزداری

3 استادیار گروه مرتع و آبخیزداری دانشگاه گنبد کاووس

4 کارشناس ترویج اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان گلستان

چکیده

دستیابی به تجربیات و اطلاعات نهفته و غیر مستند یکی از راهکارهای ارزشمند بازیابی سنت‌هایی می‌باشد که به‌صورت غیرمکتوب و درخطر نابودی هستند. هدف از این تحقیق، شناسایی گیاهان دارویی مورد استفاده بهره‌برداران عشایری و جمع‌آوری اطلاعات عشایر مرتع چهل کمان در مورد اندام‌های دارویی و نحوه استفاده از آن‌ها و همچنین، بیماری‌های قابل‌درمان با این گیاهان و در واقع مطالعه اتنوبوتانی و اتنوفارماکولوژی گیاهان دارویی مورد استفاده عشایر منطقه می‌باشد. ثبت باورها و اطلاعات بومی عشایر به‌صورت گفتگو به هر دو شیوه مصاحبه در محل زندگی عشایر و مصاحبه مشارکتی در محل رویشگاه گیاهان انجام شد. مصاحبه‌شوندگان به روش گلوله برفی انتخاب شدند. هم‌زمان با مصاحبه مشارکتی، از طریق پیمایش‌های صحرایی، نمونه‌های هرباریومی از گیاهان مرتع چهل‌کمان برداشت و بر اساس منابع معتبر گیاه‌شناسی شناسایی شدند. برای هر گیاه دارویی، نام علمی، خانواده، نام محلی، اندام مورد استفاده، خاصیت درمانی رایج و همچنین، شیوه تهیه و مصرف داروی گیاهی تدوین شد. شاخص‌های فراوانی نسبی و ارزش استفاده برای هر یک از گیاهان دارویی محاسبه شدند. در منطقه مورد مطالعه 51 گونه دارویی متعلق به 26 تیره گیاهی شناسایی شد که پرجمعیت‌ترین خانواده‌هایگیاهی مربوط بهAsteraceae و Lamiaceaeبا 7 و 6 گونه بوده است. یافته‌ها نشان داد بیشترین فراوانی از گیاهان دارویی با 94/52 درصد برای درمان بیمارهای گوارشی کاربرد دارند. بالاترین میزان ارزش استفاده متعلق به گونه‌های آویشن و زیره سیاه برابر با 66/0 بود. با توجه به بالا بودن اهمیت گیاهان دارویی مرتع چهل کمان، نتایج این تحقیق و پژوهش‌های علمی آن، می‌تواند زمینه‌های مناسبی را برای توسعه دانش فیتوشیمی و تولید داروهای گیاهی فراهم آورد.

کلیدواژه‌ها

 
-  ایران منش، محبوبه؛ نجفی، شهلا و یوسفی، مهدی. (1389)، بررسی اتنوبوتانی گیاهان دارویی منطقه‌ی سیستان، فصلنامه داروهای گیاهی. پیش شماره‌ 2.
-  تبد، محمدعارف و جلیلیان، نسترن. (1394)، مطالعه اتنوبوتانیکی گیاهان دارویی منطقه زریوار شهرستان مریوان، فصلنامه گیاهان دارویی. سال 4، دوره2، شماره54.
-  خدایاری، حامد؛ امانی، شهریار و امیری، حمزه. (1393)، اتنوبوتانی گیاهان دارویی شمال شرق استان خوزستان، فصلنامه اکوفیتوشیمی گیاهان دارویی. سال 2، شماره 4.
-  دولتخواهی، مهدی؛ قربانی نهوجی، مجید؛ مهرآفرین، علی؛ امینی نژاد، غلامرضا و دولتخواهی، علی. (1391)، مطالعه اتنوبوتانیکی گیاهان دارویی شهرستان کازرون: شناسایی، پراکنش و مصارف سنتی، فصلنامه گیاهان دارویی. سال 11، دوره 2، شماره42.
-  دولتخواهی، مهدی و قربانی نهوجی، مجید. (1392)، معرفی گیاهان دارویی پرمصرف شهرستان دشتستان در استان بوشهر با تأکید بر کاربرد سنتی، فصلنامه گیاهان دارویی. سال 12، دوره 2، شماره46.
-  دولتخواهی، مهدی و نبی‌پور، ایرج. (1393)، بررسی اتنوبوتانی گیاهان دارویی حوزه آبریز شمال شرقی خلیج فارس، فصلنامه گیاهان دارویی. سال 13، دوره 2، شماره مسلسل 50.
-  زیرایی، محمدعلی؛ ارشدی، سمیرا؛ دولتخواهی، مهدی؛ دارابی، حسین و نبی‌پور، ایرج. (1394)، اتنوفارماکولوژی گیاهان دارویی جلگه دشتستان در منطقه زیرراه (توز) استان بوشهر، دوماهنامه طبّ جنوب. سال 18، شماره 4.
-  سجادی، سیدابراهیم؛ بتولی، حسین و قنبری، علی. (1390)، جمع‌آوری بررسی مصارف سنتی منتخبی از گیاهان شهرستان کاشان، مجله طّب سنتی اسلام و ایران. سال 2، شماره 1.
-  شریفی فر، فریبا؛ کوهپایه، عابد؛ متقی، محمدمهدی؛ امیرخسروی، آرزو؛ پورمحسنی نسب، الهام و خداشناس، منصوره. (1389)، بررسی اتنوبوتانی گیاهان دارویی شهرستان سیرجان استان کرمان، فصلنامه گیاهان دارویی. پیش شماره 3.
-  علوی، زکریا؛ ربیعی، الهه؛ سعیدی گراغانی، حمیدرضا و قوردویی میلان، قهرمان. (1390)، استفاده سنتی و بومی از گیاهان دارویی در شمال کشور (مطالعه موردی: سری81 و 83 طرح جنگلداری اداره کل منابع طبیعی مازندران ساری)، فصلنامه داروهای گیاهی. سال 2، شماره 2.
-  فروزه، محمدرحیم؛ حشمتی، غلامعلی و بارانی، حسین. (1393)، جمع‌آوری و بررسی اتنوبوتانی منتخبی از گیاهان استان کهگیلویه و بویر احمد، مجلّه‌ طب سنّتی اسلام و ایران. سال 5، شماره ‌2.
-  قلی پور، عباس؛ قربانی نهوجی، مجید؛ رسولی، نسیم و حبیبی، میثم. (1393)، مطالعه اتنوبوتانیکی گیاهان دارویی دهستان زارم رود نکا (استان مازندران)، فصلنامه گیاهان دارویی. سال 13، دوره 4، شماره52.
-  مردانی ‌نژاد، شاهین و وزیرپور، منصوره. (1391)، اتنوبوتانی گیاهان دارویی توسط مردم مبارکه (اصفهان)، فصلنامه گیاهان دارویی. سال 3، شماره2.
-  ملتی، هاجر؛ کافی، محمد؛ ملتی، فریدون و نجفی، فرزاد. (2013)، مروری گونه پونه‌سای برگه‌دار (Nepeta bracteata Benth) و بررسی اتنوبوتانی آن در چند شهرستان استان خراسان رضوی، فصلنامه داروهای گیاهی. سال 3، شماره4.
 
-  Ajibesin, kola K., Ekpo, Benjamin A., Bala, Danladi N., Essien, Ettiene E.,and Adesanya, Saburi A. (2008). Ethnobotanical survey of Akwa Ibom State of Nigeria, Journal of Ethnopharmacology. 115,408-387.
-  Alam, Naveed. Shinwari, Muhammad Ilyas. Ullah, Zahid. (2011). Indigenous knowledge of medicinal plants of Chagharzai valley, district Buner, Pakistan, Pakistan Jurnal of Botany. 43, 2, 773-780.
-  Amiri, Mohammad Sadegh.  Joharchi, Mohammad Reza. (2013). Ethnobotanical investigation of traditional medicinal plants commercialized in the markets of Mashhad, Iran, Avicenna Journal of Phytomedicine. 3, 3, 254-271.
-  Azizi, Hejraneh. Keshavarzi, Maryam. (2015). Ethnobotanical study of medicinal plants of Sardasht, Western Azerbaijan, northwestern Iran. Journal of Herbal Drugs. 6, 2, 113-119.
-  Camejo-Rodrigues, Joana. Ascensão, Lia. Bonet, M. Àngels. Vallès, Joan. (2003). An ethnobotanical study of medicinal and aromatic plants in the Natural Park of “Serra de São Mamede” (Portugal), Journal of Ethnopharmacology. 89, 2-3, 199–209.
-  Everest, Ayse. Ozturk, Eesin. (2005). Focusing on the ethnobotanical uses of plants in Mersin and Adanaprovinces (Turkey), Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine.1, 1-6.
-  Giday, Mirutse. Asfaw, Zemede. Elmqvist, Thomas. Woldu, Zerihun. (2003). An ethnobotanical study of medicinal plants used by the Zay people in Ethiopia, Journal of Ethnopharmacology. 85, 1, 43–52.
-  Hailemariam Bekalo, Tesfaye. Demissew Woodmatas, Sebsebe. Asfaw Woldemariam, Zemede. (2009). An ethnobotanical study of medicinal plants used by local people in the lowlands of Konta Special Woreda, southern nations, nationalities and peoples regional state, Ethiopia, Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine.5, 1-26.
-  Lulekal, Ermias. Kelbessa, Ensermu. Bekele, Tamrat. Yineger, Haile. (2008). An ethnobotanical study of medicinal plants in Mana Angetu District, southeastern Ethiopia, Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine. 4, 1-10.
-  Macia, Manuel. Garcia, Emilia. Vidaurre, Prem. (2005). An ethnobotanical survey of medicinal plants commercialized in the markets of La Paz and El Alto, Bolivia, Journal of Ethnopharmacology. 97, 337-350.
-  Mahmood, Aqeel. Mahmood, Aqeel. Malik, Raifat. (2012). Indigenous knowledge of medicinal plants from Leepa valley, Azad Jammu and Kashmir, Pakistan, Journal of Ethnopharmacology. 143, 338–346.
-  Mahmoud, Tamer. Gairola, Sanjay. (2013). Traditional knowledge and use of medicinal plants in the Eastern desert of Egypt: a case study from Wadi El-Gemal national park, Journal of Medicinal Plants Studies. 1, 6, 10-17.
-  Mahwasane, S.T. Middleton, Linda. Boaduo, Nana. (2013). An ethnobotanical survey of indigenous knowledge on medicinal plants used by the traditional healers of the Lwamondo area, Limpopo province, South Africa, South African Journal of Botany. 88, 69-75.
-  Mesfin, Kalayu. Tekle, Girmay. Tesfay, Teklemichael. (2013). Assessment of threatening factors of medicinal plant species in Samre district, South-Eastern Tigray, Northern Ethiopia, Journal of Medicinal Plants Studies. 1, 4, 38-42.
-  Pandikumar, Perumal. Chellappandian, Muthiah. Mutheeswaran, Subramanian. Ignacimuthu, Savarimuthu. (2010). Consensus of local knowledge on medicinal plants among traditional healers in Mayiladumparai block of Theni District, Tamil Nadu, India, Journal of Ethnopharmacology. 134, 2, 354–362.
-  Panghal, Manju. Arya, Vedpriya. Yadav, Sanjay. Kumar, Sunil. Yadav, Jaya Parkash. (2010). Indigenous knowledge of medicinal plants used by Saperas community of Khetawas, Jhajjar District, Haryana, India, Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine, 6, 4, 1-11.
-  Parsaei, Pouya. Bahmani, Mahmoud. Naghdi, Nasser. Asadi-Samani, Majid. Rafieian-Kopaei, Mahmoud. (2016). The most important medicinal plants effective on constipation by the ethnobotanical documents in Iran, Der Pharmacia Lettre. 8, 2, 188-194.
-  Rahmatullah, Muhammed. Ahmed, Nasir.Bhuiyan, Zobaer Ahmed. Israt Jahan.  Rownak, Jahan. (2010).  A survey of medicinal plants used by folk medicinal practitioners in two villages of Tangail district, Bangladesh, American-Eurasian Journal of Sustainable Agriculture. 4, 3, 357-362.
-  Rajaei, Peyman. Mohamadi, Neda. (2012). Ethnobotanical Study of Medicinal Plants of Hezar Mountain Allocated in South East of Iran, Iranian Journal of Pharmaceutical Research. 11, 4, 1153-1167.
-  Shyma, T.B., and Devi Prasad, A.G. (2012). Traditional use of medicinal plants and its status among the tribes in mananthavady of wayanad district, Kerala, World Research Journal of Medicinal and Aromatic Plants. 1, 2, 22-26.
-  Teklehaymanot, Tilahun. Giday, Mirutse. Medhin, Girmay. Mekonnen, Yelamtsehay. (2007). Knowledge and use of medicinal plants by people around Debre Libanos monastery in Ethiopia, Journal of Ethnopharmacology. 111, 2, 271–283.
-  Uprety, Yadav. Asselin, Hugo. Dhakal, Archana. Julien, Nancy. (2012). Traditional use of medicinal plants in the boreal forest of Canada: review and perspectives, Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine. 8, 7, 1-14.
-  Yirga, Gidey. (2010). Assessment of indigenous knowledge of medicinal plants in central zone of Tigray, Northern Ethiopia, African Journal of Plant Science. 4, 1, 006-011.