نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 اصفهان- دانشگاه هنر اصفهان

2 دانش اموخته پژوهش هنر-دبیر اموزش و پرورش. استاد مدعو دانشگاه جیرفت

چکیده

قالیچه‌های نذری در واقع نوعی قالیچه‌های‌ تصویری به ابعاد تقریبی 25در20 سانتیمتر هستند که در طرح‌ها و رنگ‌های متنوع، روی مَقرب(سکوی وسط قدمگاه) گذاشته و یا گاهی اوقات بر دیواره قدمگاه آویزان می‌شوند، این قالیچه‌ها به عنوان عنصر آئینی، تزئینی و با هدف سپاسگزاری از برآورده شدن حاجات در اغلب قدمگاه‌های جنوب کرمان به ویژه حوزه جیرفت مشاهده می‌شوند که از نظر شیوه بافت، طرح و رنگ و نشانه‌های نمادین بکار رفته در آنها وجه اشتراک زیادی نسبت به هم دارند. هدف اصلی این مقاله واکاوی نمادهای گیاهی، جانوری، انسانی و هندسی در ساختار تصویری قالیچه‌های نذری است. سوال اصلی پژوهش پیش رو این است که؛ ساختار تصویری و ترکیب‌بندی نقوش قالیچه‌های نذری چگونه و با توجه به فرهنگ عامه، معناهای نمادین آنها چیست؟ ساختار تصویری و ترکیب‌بندی قالیچه‌های نذری از دو قسمت حاشیه و متن تشکیل شده است، متن قالیچه‌ها از نظر ساختار و فرم به صورت تصویری، نوشتاری یا تلفیقی بافته شده‌اند. شیوه گردآوری اطلاعات در این پژوهش به شیوه میدانی با بهره‌گیری از منابع باستان-شناسی، اسناد تاریخی، جمع‌آوری نمونه‌های تصویری و مصاحبه شفاهی با روستائیان و عشایر منطقه جیرفت صورت گرفته و روش پژوهش تحلیلی -تطبیقی با رویکرد معناشناسی است. از آنجا که مسئله نذر یک امر قلبی و شخصی است بنابراین اهداف بافندگان به نظر می‌رسد با توجه به تصاویر پیامبران و درخواست‌هایی که به صورت طلب حاجت و خوشبختی روی متن قالیچه‌ها بافته شده کارکرد آئینی و مذهبی ویژه‌ای داشته و بیانگر آرزوها و اعمال مردم این منطقه نسبت به مسئله نذر است. نذر و اعتقاد به عملکرد آن در باورهای دینی و مذهبی مردم جیرفت از یک سو و ترویج فرهنگ تشیع از سوی دیگر زمینه‌های اصلی بافت قالیچه‌های نذری است.

کلیدواژه‌ها

  • ادواردز، سیسیل. (1368)، قالی ایران، ترجمه: مهین دخت صبا، تهران: انجمن دوستداران کتاب.
  • افضل طوسی، عفت‌ السادات. (1391)، گلیم حافظ نگاره بز کوهی از دوران باستان، فصلنامه نگره، شماره 21: 55-67.
  • آموزگار، ژاله. (1383)، تاریخ اساطیری ایران، تهران: انتشارات سمت.
  • بلوک‌باشی، علی. (1383)، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، جلد 13، تهران، ناشر: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
  • بهرامی، جمالی فرد. (1395)، کتاب همراه هنرجو رشته صنایع‌دستی فرش، تهران: شرکت چاپ کتاب‌های درسی.
  • پوپ، آرتور. (1390)، سیر و صور نقاشی ایران، مترجم: یعقوب آژند، تهران: ناشر مولی، چاپ چهارم..

-  جلفایی‌ آقاداوود، سمیرا و براری، میثم. (1392)، بررسی تطبیقی نقش قاب‌های خشتی فرش‌های مناطق استان چهارمحال و بختیاری، مجله نگره، شماره 26: 35-50.

  • حسنوند، محمدکاظم و شمیم، سعیده. (1393)، بررسی نقش‌مایه گل لوتوس در هنر مصر، ایران و هند، جلوه هنر، شماره 11: 22-39.
  • دادور، ابوالقاسم و روزبهانی، رؤیا. (1395)، مطالعه تطبیقی جانوران ترکیبی در هنر هخامنشیان و آشوریان، فصلنامه نگره، دوره 11، شماره 39، 33-16.
  • دریایی، نازیلا. (1386)، اولین سمینار مرکز تحقیقات فرش دستباف تهران، تهران.
  • رضوی حشمتی، فضل‌الله. (1387)، تاریخ فرش سیر تحول و تطور فرش‌بافی ایران، تهران: انتشارات سمت.
  • زکریایی کرمانی، ایمان. (1388)، شال‌های ترمه کرمان، تهران: فرهنگستان هنر.
  • سوری، آزاده.(1397)، پژوهشی در نقش‌پردازی گلیم قشقایی فارس، نشریه هنرهای زیبا، دوره 23، شماره 2: 55-68.
  • شمیسا، سیروس. (1382)، نگاهی به سپهری، تهران: انتشارات صدای معاصر.
  • صباغ‌ پور، طیبه و شایسته فر، مهناز. (1389)، بررسی نقش‌مایه نمادین پرنده در فرش‌های صفوی و قاجار از نظر شکل و محتوا، مجله نگره، شماره 14: 39-50.
  • علی‌آبادی، منیژه. (1391)، بررسی عناصر سه‌گانه نمادین در جام شوش، نشریه هنرهای زیبا، هنرهای تجسمی، دوره 17، شماره 3: 5-12.
  • عنبری یزدی، فائزه. (1395)، نقوش هندسی 1، تهران: شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران.
  • فربود، فریناز و سهیلی راد، فهیمه. (1382)، بررسی تطبیقی سیمرغ در متون ادبی، حماسی و عرفانی. فصلنامه هنر، شماره 56: شماره 23-43.
  • فرهادی، مرتضی. (بی‌تا)، گیاهان و درختان مقدس در فرهنگ ایرانی، نشریه آینده، سال نوزدهم، 320-329.
  • قدمگاهی ثانی، نسرین. (1383)، عقاب در اسطوره و ادبیات، فصلنامه تخصصی ادبیات فارسی دانشگاه آزاد مشهد، شماره 1 و 2: 106 -126.
  • کشاورز افشار، مهدی. (1393)، عکسگرایی در فرش ایران، نگاهی به طرح‌های عکسی میرزا سید علی مدرسی، فصلنامه چیدمان، سال دوم، شماره 5.
  • کوپر، جی.سی. (1396)، فرهنگ مصور نمادهای سنتی، مترجم: ملیحه کرباسیان، تهران: نشر فرشاد.
  • کوثری، مسعود و عموری، عباس. (1392)، هنر مردمی دینی، شمایل‌شناسی حضرت علی، مجله جامعه‌شناسی هنر و ادبیات، دوره 5، شماره 1: 51-23.
  • کیهان‌پور، محسن و نعمت شهربابکی، ابوالقاسم.(1397)، فرش جنگ فریاد بلند اعتراض، با زبان عکس، فصلنامه مطالعات شبه‌قاره هند، دانشگاه سیستان بلوچستان، سال دهم، شماره 34: 234-211.
  • مباشری، محبوبه و کریمی، طاهره. (1394)، تحلیل شناختی عکس آهو در دیوان شمس، نشریه پژوهش‌های ادب عرفانی، سال نهم، شماره دوم: 50-25.
  • مجید زاده، یوسف. (1382)، جیرفت کهن‌ترین تمدن شرق، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  • مسعودی، ابوالحسن علی ابن حسین. (1370)، مروج‌الذهب، مترجم: ابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
  • مکی نژاد، مهدی. (1388)، گنجینه‌های ازدست‌رفته هنر ایران، تهران، انتشارات فرهنگستان هنر.
  • ملک‌زاده بیانی. (1362)، تاریخ مهر در ایران، تهران: نشر یزدان.
  • میرزایی، عبدالله. (1396)، مفاهیم نمادین و نقش‌مایه‌های قالی پازریک، دوماهنامه پژوهش در هنر و علوم انسانی، سال دوم، شماره 6: 1-12.
  • نصیری، محمدجواد. (1382)، فرش ایران، تهران: انتشارات پررنگ.
  • وکیلی، ابوالفضل. (1382)، شناخت طرح‌ها و نقش‌های فرش ایران و جهان، تهران: انتشارات نقش هستی.
  • هال، الستر و نیکلای، بارنارد. (1379)، گلیم‌های ایرانی، ترجمه: کرامت‌الله افسر، تهران: انتشارات یساولی.
  • یاحقی، محمدجعفر. (1369)، فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، تهران: نشر سروش.
  • یساولی، جواد. (1370)، مقدمه‌ای بر شناخت قالی ایران، تهران: انتشارات یساولی.

 

مصاحبه‌شوندگان

  • مریم آفتابی، سن 50 ساله، شغل خانه‌دار، زمان مصاحبه 1396.
  • زهرا برسم، سن 50 ساله، شغل خانه‌دار، زمان مصاحبه 1397.
  • اشرف شعبانی، سن 70 ساله، شغل خانه‌دار، زمان مصاحبه 1396.
  • مراد فاریابی، سن 75 ساله، شغل کشاورز، زمان مصاحبه 1397.
  • جلال مرتضوی، سن 45 ساله، شغل دبیر آموزش‌وپرورش، زمان مصاحبه 1396.