نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 عضو هیات علمی و استادیار گروه مرمت و احیاء بناها و بافتهای تاریخی دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی
2 دانش آموخته دانشگاه شهید بهشتی تهران/دانشکده معماری و شهرسازی/گروه مرمت و احیای ابنیه و بافتهای تاریخی
3 عضو هیات علمی دانشگده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی تهران
چکیده
سیاه‌چادر نوعی مسکن عشایری است که ساختار آن متناسب با عوامل جغرافیایی و فرهنگی هر ایل تعیین می‌شود. ساختار سیاه‌چادر ایل سنگسر(مشهور به گوت) ترکیبی از دستبافتهها با مصالح بنایی است. بسترسازی در سیاهچادرهای سایر ایلات نیز انجام می‌شود با این تفاوت که در زیرسازی سیاهچادرهای ایل سنگسر(مشهور به گوتکِمال) علاوه بر ایجاد حریم و بستری هموار با ایجاد دیوارهها و سکوهایی کوتاه با مصالح بنایی نوعی فضاسازی صورت میگیرد که پس از برچیدن سیاه‌چادر باقی میماند و در سال بعد با مرمتهای جزئی مجدداً مورداستفاده قرار میگیرد. در دهههای اخیر با افزایش خانهسازی در ییلاقات استفاده از سیاه‌چادر کمرنگ شده، لذا شناسایی و مستندنگاری معدود نمونههای باقیمانده فی‌نفسه ارزنده است. در این مقاله با شناسایی و بررسی 5 نمونهی موجود از زیرسازی سیاهچادرهای ایل سنگسر به روش توصیفی ـ تحلیلی، یک دستهبندی از ساختار این زیرسازیها ارائه شده است. متغیرهای بررسی‌شده شامل موقعیت و ویژگی استقرارگاهها در منطقه، تأثیر توپوگرافی و شرایط جغرافیایی بر طراحی، ابعاد، کاربری، فرم، دسترسی و مصالح است. نتایج نشان میدهند تغییراتی در ابعادوفرم، نوع مصالح و فضاهای ارتباطی و جابه‌جایی کاربریها در نمونههای جدید به وجود آمده‌است. به نظر میرسد ادامهی این روند، گوتها را از کاربری و کارآمدی اصیل خود دور خواهد‌کرد.
کلیدواژه‌ها
- اعظمی سنگسری، لیلا .(1368)، ساختار خیل سنگسری، گوت و گوه، نامه فرهنگ ایران (دفتر سوم) ، به کوشش: فریدون جنیدی، تهران: بنیاد نیشابور.
- اعظمی، چراغعلی .(1347) ، گاهنمای سنگسری، بررسی‌های تاریخی، سال 3، شماره 4-3: 243-252.
- اعظمی، چراغعلی. (1349) ، باورهای عامیانه مردم، هنر و مردم، شماره 93-92: 53-55.
- پاپ زن، عبدالحمید و افشار زاده، نشمیل. (1390) ، دانش بومی زنان عشایر کلهر در زمینۀ سیه‌مال، سازه پرتابل ایل، زن در فرهنگ و هنر، دوره 3، شماره 2:9-56.
- جدیدمغانلو، شهروز .(1392) ، آلاچیق معماری انعطاف‌پذیر، تهران: نشر پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری.
- چاووشی، سید محمد و رفیع‌فر، جلال‌الدین. (1395) ، مطالعه مردم شناختی گوت: مسکن سنتی عشایر سنگسری در ییلاق، دانش‌های بومی ایران، شماره 5، سال سوم: 60-1060.
- حاجی ابراهیم زرگر، اکبر .(1391) ، درآمدی بر شناخت معماری روستایی ایران، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
- حقیقی، رضا و مظاهری، خداکرم. (1393) ، مطالعه ایل راه‌های کبیر کوه در دوره مفرغ از دیدگاه قوم - باستان‌شناسی؛ مطالعه موردی: ایل زنگنه، انسان‌شناسی، سال 12، شماره 20: 61-86.
- حیدری، علی‌اکبر؛ مطلبی، قاسم و انصاری راد، غزال. (1397)، بازشناسی مفهوم قلمرو در سه حوزه کالبدی، رفتاری و معناشناختی در معماری کوچ (مطالعه موردی: عشایر بویراحمد) ، مسکن، محیط و روستا، شماره 161.
- دوپلانول، گزاویه .(1357)، جغرافیای انسانی شمال ایران، مترجم: سروش سهامی، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
- رنجبر، ناصر و محمودی، مهنوش .(1398) ، ریخت‌شناسی سیاه‌چادر در عشایر جنوب غرب ایران (مطالعه موردی: عشایر جنوب استان ایلام و شمال استان خوزستان) ، هنر و تمدن شرق، سال 8، شماره 27.
- سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح. (1368)، فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور جمهوری اسلامی ایران، سمنان، جلد 29، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح.
- شاه‌حسینی، علی‌رضا .(1390) ، ایل سنگسری ، سمنان: حبله‌رود.
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان .(1362) ، مطلع الشمس، جلد 1، تهران: پیشگام
- طلایی، حسن و نوراللهی، علی و فیروزمندی شیده جین، بهمن. (1393) ، قوم باستان‌شناسی کوچ‌نشینی و ایل راه‌های غرب زاگرس مرکزی، جامعه‌شناسی تاریخی، دوره 6، شماره 2: 164-194.
- گراتسل، کارل و کوستکا، روبرت .(1384) ، دماوند، بلندترین کوه ایران، ترجمه: ایرج هاشمی زاده، تهران: هادیان.
- مستوفی‌الممالکی، رضا .(1377)، جغرافیای کوچ‌نشینی عمومی و ایران با تأکید بر ایل قشقایی، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی.
- معین، محمد .(1350) ، فرهنگ فارسی، نشر امیرکبیر. تهران.
- هورکاد، برنارد .(1362) ، کوچ و اقتصاد شبانی در دامنه‌های جنوبی البرز، ایلات و عشایر، تهران: آگاه.
- هورکاد، برنارد .(1388) ، تهران– البرز، ترجمه: سیروس سهامی، مشهد: محقق و ترانه.
)