نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استاد مردم شناسی دانشگاه علامه طباطبائی
چکیده
دو نوع جامعه و فرهنگ داریم که یکی بسیار کهن با محوریت اصلی "کنش‌های متقابل پیوسته"، انواع یاریگری و همانندگردی و سبقت‌جویی منزلتی است و دیگری جوامع جدیدتر و ناهمگون پس از اختراع کشف آهن و سازمان‌های حکومتی جداشده از سازمان قبیله‌ای با محوریت اصلی "کنش‌های متقابل گسسته" (رقابت، ستیزه و جنگ) است. البته امروزه هیچ یک از این دو جامعه و فرهنگ به شکل ناب وجود ندارند، اما "اصل بقایا" وجود آنها را در گذشته به اثبات می‌رساند و ترکیبات بیشتر سفید یا متمایل به سیاه آنها هم اکنون در جهان قابل رصد می‌باشد.
مؤلف دریافته است که برخلاف اغلب نظریات رایج، تکنولوژی با وجود پیچیدگی و پیشرفت فراوانش هرگز به مرحله خودمختاری و به قول روستاییان ایران به حد افسارکندگی نرسیده و "افسار سرخود" نشده است و دقیقاً تحت انقیاد نظام خالق و سفارش دهنده و خریدارش قرار دارد. همچنان که تکنولوژی در جوامع سنتی نیز نمایندگان متجسد و تبلور فرهنگ خویش بوده‌اند.
هر یک از این دو نوع جامعه و فرهنگ، تکنولوژی‌های مورد علاقه و روابط اجتماعی پذیرفته شده با دیگران و طبیعت، ارزش‌ها و هنجارهای عینی شده خود و سبک زندگی خاص خود را دارند و همساز با فرهنگ به کشف و اختراع سازگار با اقلیم و فرهنگ و اقتصاد خود برمی‌خیزند و خصلت‌های جامعه و فرهنگ خود را در تکنولوژی‌های موردنظر ساخته شده یا برگزیده‌شان به یادگار می‌گذارند.
"کی"[1] و "کاریز"[2] بهترین مصداق مجموعه‌ای از نظرات و پیش‌فرض‌ها و اکتشافات و اختراعاتی است که در ایرانِ دارای اقلیم خشک و نیمه خشک در دوران تولید غذا (بوستان‌کاری، کشاورزی و دامداری) اختراع شده و به بسیاری از کشورهای نظیر در جهان اشاعه یافته است که دارای فرهنگ جمع‌گرایی و مشارکتی بوده‌اند.
مسئله آن است که در پانصد سال گذشته و به ویژه پس از انقلاب صنعتی در انگلستان، نظام سوداگری، استعماری، نظریات شرق‌شناسانه و اروپامحورانه خود را با نام‌های گوناگون و از آن جمله، دبستان نوسازی پیشامتقدم خود را به جوامع و کشورهای توسعه نیافته و به ویژه کشورهای دارای منابع سرشار خام مورد نیاز آنها، تحمیل کرده تا هم افتدار علمی و تکنولوژیکی خود را به اثبات برسانند و هم برای محصولات ساخته شده خود بازارهای پایدار و پرتقاضا فراهم کنند. چنین اقداماتی سبب ویرانی نظامات چندین و چندهزارساله کشاورزی و سازمان‌ها و منابع آبیاری این گونه کشورها همچون ایران شده و مهمتر از همه به طبیعت و زیست‌بوم و اکوسیستم‌های چنین کشورهایی زیان‌های جبران‌ناپذیر بسیاری وارد شده است و در نهایت همه گناهان به گردن تکنولوژی نهاده شده که نوع خلاقانه‌ای برای تبرئه نظام سوداگری – استعماری است.
میشل فوکو فیلسوف و جامعه‌شناس فرانسوی به درستی این مسئله را بازشناسایی کرده بود که قدرت جدید هرگز نمی‌خواهد دیده شود. این مقاله پیش از همه می‌خواهد در این دگردیسی‌ها و تغییرات خواسته و غالباً ناخواسته، خواننده داننده "قدرت / دانش / تکنولوژی" را با هم نظاره‌گر باشد. وظیفه این نوشته، همچون مقاله مفصل ما در ویژه‌نامه آب فصلنامه علوم اجتماعی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی نشان دادن دست پنهان و استتار شده قدرت یک کاسه و تک قطبی شده نظام سوداگری – استعماری در پشت صحنه تغییرات مهم در کشورهای نظیر ما است که بدون فهم آن، جستن راه‌های برون رفت از مشکلات گوناگون و از آن جمله مشکلات محیط‌زیست در جهان و کشورهایی چون ما، بسیار دشوار خواهد بود.
[1]. قنات تمام آفتابی.
[2]. قنات معمولی دارای کوره (رائین) و میله (چاه).
کلیدواژه‌ها
- آگ برن، ویلیام و نیم کف، مایر فرانسیس. (1357)، زمینه جامعه‌شناسی، ترجمه: امیرحسین آریانپور، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
- اسمیت، آنتونی. (1369)، ماهی سفید کور در ایران (سفرنامه آنتونی اسمیت)، ترجمه: محمود نبی‌زاده، تهران: نشر گستره.
- اعتصامی، پروین. (1371)، دیوان پروین اعتصامی، به کوشش اسماعیل نژادفر لرستانی، نشر محمد.
- بازرگان، مهدی. (1343)، «سازگاریایرانی»، ضمیمه کتاب: آندره زیگفرید. روح ملت‌‌ها، ترجمه: احمد آرام، تهران: شرکت سهامی انتشار.
- باستانی پاریزی، محمدابراهیم .(1359) «اصلاحات آبی آری، اصلاحات ارضی نه»، روزنامة اطلاعات، ش 16082.
- باستانی پاریزی، محمدابراهیم. (1356)، حماسه کویر، تهران: امیرکبیر.
- بشیرگنبدی، تیمور.(1383)، اسنادی از اصل 4 ترومن، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
- بهار، مهدی. (1344)، میراث خوار استعمار، تهران.
- پستمن، نیل. (1381)، تکنوپولی، ترجمه: صادق طباطبائی، تهران: انتشارات اطلاعات.
- جانب‌اللهی، محمدسعید. (1396)، سفرنامه مردم‌شناختی سیستان و بلوچستان (گذری بر قوم‌شناسی طوایف بلوچ و سیستانی)، (جلد 1)، مشهد: انتشارات پاپلی.
- چنگ، هاجون. (1392)، نیکوکاران نابکار، ترجمه: میرمحمود نبوی، مهرداد (خلیل) شهابی، تهران: کتاب آمه.
- دهخدا، علی‌اکبر. (1377)، لغت‌نامه، تهران: دانشگاه تهران.
- دهخدا، علی‌اکبر. (1395)، امثال‌وحکم، تهران: پارمیس.
- سالمی قمصری، مرتضی؛ فرهادی، مرتضی و مؤمنی، فرضاد. (1399)، اصل چهار ترومن و امکان توسعه در ایران، فصلنامه برنامه‌ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، سال 12، شماره 43.
- سمیعی، عزیزالله. (1382)، دانشنامه رجال و حاکمان کمره و چاپلق، دو جلد، اراک: انتشارات لوای دانش.
- شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1398)، «جامعه‌شناسی ذوق زمانه»، مجله بخارا، شماره 133 .
- صفی نژاد، جواد و دادرس، بیژن. (1372)، «بند پنهان قنات»، فصلنامة علوم اجتماعی، شماره 5 و 6.
- فرهادی، مرتضی. (1357)، در فصل‌های خنده دشوار، تهران: شب شکن.
- فرهادی، مرتضی. (1367)، «جنگ پنهان سی‌ساله (انهدام منابع سنتی آب و پیامدهای اجتماعی–اقتصادی ناشی از آن)»، ماهنامه ،شماره 115-116 .
- فرهادی، مرتضی. (1377)، «ویژگی‌های شیئی مقدس و اصل همربایی قطب‌های همنام...»، نمایه پژوهش، شماره 7 و 8.
- فرهادی، مرتضی. (1382)، کشت کاری و فرهنگ، تهران: وزارت کشاورزی.
- فرهادی، مرتضی. (1395)، کمره‌نامه، جلد چهارم، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبائی.
- فرهادی، مرتضی. (1396)، مکل مکل مکینگی، فصلنامه علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی، شماره 77 (ویژه‌نامه آب).
- فرهادی، مرتضی. (1397)، انسان شناسی یاریگری (ویراست دوم)، سمنان: حبله رود، چاپ دوم.
- فرهادی، مرتضی. (1397)، صنعت بر فراز سنت یا در برابر آن، 2 جلد، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبائی.
- فریار، علی‌اکبر. (1363)، «سوگنامه‌ای بر قنات»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، شماره 3.
- قاضی مرادی، حسن. (1384)، در ستایش رم، تهران: نشر اختران.
- کفاش، حسین؛ طالشی، مصطفی و رحیمی، حسین. (1397)، نقش دانش بومی در پایداری منابع آب در جنوب خراسان رضوی، مطالعه موردی شهرستان بجستان، دو فصلنامه دانش‌های بومی ایران، سال 5، شماره 10.
- ورجاوند، پرویر. (1378)، پیشرفت و توسعه بر بنیاد هویت فرهنگی، تهران: شرکت سهامی انتشار.
)